Του Αθανάσιου Αλμπάντη
Την βαθύτατη ελληνική παιδεία των Τριών Ιεραρχών δεν μπορεί κανείς να την αμφισβητήσει. Οι ενδιαφερόμενοι για λεπτομέρειες, μπορούν να ψάξουν στις εγκυκλοπαίδειες και στο διαδίκτυο. Άλλωστε, τούτο το μαρτυρούν η γλώσσα και η δομή των κειμένων τους και ειδικά η επιχειρηματολογία που παραθέτουν για την υποστήριξη των όποιων θέσεών τους. Χωρίς επαρκή γνώση των αρχαίων φιλοσόφων και ρητόρων, χωρίς εμβάθυνση στο αρχαίο δράμα, τέτοια αριστουργηματικά κείμενα δεν γράφονται σε τόσο σωστή ελληνική γλώσσα, ευπρόσιτη και στον αγράμματο κόσμο.
Δυστυχώς, δεν έχω υπόψη μου κάποια φιλολογική-γλωσσολογική μελέτη, που να ερευνά την επίδραση των Τριών Ιεραρχών στην εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας. Κατά την άποψή μου ήταν σημαντικότατη και επηρέασε και την δημώδη –της εποχής εκείνης- γλώσσα, αλλά και την λογοτεχνία. Το δε σημαντικό ήταν, ότι οι Τρεις Ιεράρχες δεν προσπάθησαν να κάνουν πισωγύρισμα στον αττικισμό, όπως μεταγενέστερα έκαναν άλλοι λόγιοι του Βυζαντίου.
Λησμονούμε πως η γλώσσα εξελίσσεται, ανάλογα με το όλο περιβάλλον (φυσικό ή ανθρωπογενές) που αυτή ομιλείται. Λησμονούμε πως οι κοινωνίες εξελίσσονται κι αυτές, επηρεαζόμενες από πλήθος ποσοτικών και ποιοτικών παραμέτρων.
Αν, λοιπόν, θεωρούμε ότι οι Τρεις Ιεράρχες έπρεπε να επαναφέρουν μια νεκρόφιλη αρχαιολατρεία, είμαστε ανιστόρητοι, αντιεπιστημονικοί, αντιδιαλεκτικοί, Μιστριώτες. Πολλοί σοφότεροί μας ήταν οι ιερείς του Μαντείου των Δελφών στην απάντηση που έδωσαν στον Αυτοκράτορα Ιουλιανό: «Απέσβετο και λάλον ύδωρ», διότι, πλέον «ού παγάν λαλέουσαν» μπορούσαμε να βρούμε.
Και η λαλέουσα παγά είχε ήδη στερεύσει, με τον θάνατο της Δημοκρατίας. Η φιλοσοφία είναι εξόχως διαλεκτική πολιτική σκέψη και δράση και δεν μπορεί να ανθίσει και να καρπίσει μέσα στον αυταρχισμό των αυτοκρατοριών και των δικτατοριών. Ο Αριστοτέλης και ο Επίκουρος ήταν η επιθανάτια έκλαμψη ενός υπέροχου, μοναδικού πολιτισμού, που στηρίχτηκε στην ισηγορία.
Όλοι οι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι έχουν ένα τεράστιο έλλειμμα, σε σχέση με τους προγενέστερους: απομονώνουν τον Άνθρωπο από την Πόλιν. Είναι μόνον ηθικοί φιλόσοφοι, καθόλου πολιτικοί. Ήξεραν ότι οι όποιες πολιτικές διδαχές θα ήταν άνευ αποτελέσματος και αντικειμένου, άνευ ενδιαφέροντος. Το τέλος του Δήμου ήταν η στερεύσασα από το λάλον ύδωρ «λαλέουσα παγά», το ύδωρ που πότιζε τον συμμετοχικό φιλοσοφικό στοχασμό και στην γλώσσα της Δημοκρατίας. Και ο άνθρωπος που δεν έχει δικαίωμα πολιτικού λόγου είναι λειψός, είναι ιδιώτης, κατά την έννοια της Δημοκρατίας.
Οι Τέχνες παρήκμασαν με τον ίδιο τρόπο και για τον ίδιο λόγο. Στον Χρυσό Αιώνα εξυμνούσαν τον θρίαμβο του Δήμου. Στους επόμενους αιώνες και μέχρι και σήμερα, αποθεώνουν τους Μαικήνες, κοσμούν ιδιωτικούς χώρους, ανάκτορα ηγεμόνων, θαυμάζονται στη φορμόλη των μουσείων, αλλά πού βρίσκεται ο λαός, πόσο δημοκρατική είναι η Τέχνη μετά την επικράτηση των Μακεδόνων; Στην Αρχαία Ελλάδα, δεν φιλοτεχνήθηκαν αγάλματα ιδιωτών, παρά μόνον ηρώων (π.χ. των τυραννοκτόνων) ούτε περικαλλείς ιδιωτικές οικίες. Τα καλλιτεχνήματα που θαυμάζουμε σήμερα ήταν δημόσιου χαρακτήρα: εκθειάζανε τον Δήμο, την Πόλιν. Όπου συνέβαινε το αντίθετο, υπήρχε καθεστώς τυραννίας και ανελευθερίας.
Η Τέχνη, ως κοινωνική διεργασία, μόνο στη «δημώδη» μορφή της μπορεί να αναζητηθεί. Στις μεγάλες κοινωνικές ανατροπές, όπως π.χ. στα πρώτα χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης, στην Κούβα ή στο Μεξικό. Σήμερα στα γκράφιτι, στη ραπ, στο μπρέικ ντανς, στην τέχνη του δρόμου, πουθενά αλλού, νομίζω.
Μεγάλη, αλλά απαραίτητη η παρέκβαση αυτή.
Οι Τρεις Ιεράρχες ήταν τέκνα μιας νέας εποχής. Ήταν αρκετά έξυπνοι –λόγω και της ελληνικής παιδείας τους- να καταλάβουν ή διαισθανθούν τις ραγδαίες εξελίξεις. Το ποτάμι δεν γύριζε πίσω, πια.
Ο Χριστιανισμός δεν ήταν απλώς μια νέα θρησκεία. Ήταν κοινωνική επανάσταση. Τόσες και τόσες θρησκείες είχαν ξεφυτρώσει από τους Επιγόνους του Αλεξάνδρου και τη Ρωμαιοκρατία. Γιατί επικράτησε ο Χριστιανισμός και όχι άλλη; Κατά τη γνώμη μου δυο ήταν οι λόγοι: α) μιλούσε για κοινωνική ισότητα, ενώπιον του Υπέρτατου Κριτή, β) εφάρμοζε κοινωνική ισότητα και δημοκρατία στη δομή της Εκκλησίας, κάτι που σήμερα δεν υπάρχει και θα έπρεπε να είναι το ζητούμενο. Αυτή η ισότητα και δημοκρατία ήταν –ταυτόχρονα- και πολιτικό αίτημα, αλλά δεν υπήρχαν συνθήκες για την υλοποίησή του ούτε οι ρηξικέλευθοι πολιτικοί που θα τα επιζητούσαν και θα τα εφάρμοζαν. Ήταν δημοκρατικών πεποιθήσεων ο Ιουλιανός ή όποιος άλλος αυτοκράτορας της εποχής; Υπήρχε Πολιτική Επιστήμη και στοχασμός τότε;
Παρά τις αντιξοότητες, όμως, οι Τρεις Ιεράρχες στα κείμενά τους, περιοριζόμενοι από το σχήμα τους και την αποστολή τους, έκαναν και πολιτικό κήρυγμα, ανέπτυξαν και κοινωνική-πολιτική δράση. Δεν ήταν πολιτικό κείμενο ο «προς πλουτούντας» λόγος του Μεγάλου Βασιλείου;
Αν και η ομιλία εκφωνείται υπό το πρίσμα της αιώνιας ζωής, έχοντας ως τελικό στόχο να πειστούν οι πλούσιοι της εποχής του για την ματαιότητα της συσσώρευσης πλούτου δε χάνει τον καταγγελτικό της χαρακτήρα. Ελέγχει τους πλούσιους και τους ισχυρούς της εποχής του, που, χρησιμοποιώντας θρησκευτικές πρακτικές, θεωρούσαν τον εαυτό τους καλό χριστιανό, ξεχνώντας τον πλησίον και τα προβλήματά του. Ο λόγος του είναι συγκλονιστικός: «Γνωρίζω πολλούς που νηστεύουν, προσεύχονται, στενάζουν, επιδεικνύοντας έτσι όλη την αδάπανη ευλάβεια. Σε όσους όμως θλίβονται δε δίνουν ούτε μία δεκάρα! Ποιο είναι το όφελος της υπόλοιπης αρετής;».
Ισχυρίζονται πολλοί, ότι στράφηκαν κατά της Αρχαίας Ελλάδα και πολιτισμού. Λάθος: στράφηκαν ενάντια στο «Εθνικό», την ειδωλολατρία. Ο αυτοκράτορας ήταν ο επί γης θεός κι αυτόν αποθέωναν οι Τέχνες και οι φιλόσοφοι της εποχής. Όμως, όλος ο λόγος τους ευωδίαζε αρχαία ελληνική σκέψη. Ο Μέγας Βασίλειος, παρακινεί τους νέους, στον λόγο του για την ωφέλεια από τα ελληνικά γράμματα, να διαβάζουν φιλοσόφους, ποιητές, ρήτορες. Τους αποτρέπει να διαβάζουν τη μυθολογία.
Όταν οι λαοί εξεγείρονται, το πρώτο που κάνουν είναι να γκρεμίσουν –καλώς ή κακώς- ό,τι μνημείο ανήγειραν οι τύραννοι, ό,τι θυμίζει ή συμβολίζει το παλιό καθεστώς. Και στην αντίδραση αυτή κανένας πολιτικός ηγέτης δεν αντιλέγει. Καταλογίζουμε τεράστιες ευθύνες στο χριστιανικό ιερατείο για το άγος της Υπατίας, αλλά λησμονούμε, πως ο Έπαρχος της Αλεξάνδρειας, αν ήθελε, θα είχε αποτρέψει το ειδεχθές έγκλημα. Η εκτέλεση της Υπατίας ήταν πολιτικό έγκλημα πρώτα (στη σύλληψη και προετοιμασία του) και μετά αποτέλεσμα (στην εκτέλεσή του) θρησκευτικού φανατισμού.
Δείτε και σήμερα: Οι όποιοι θρησκευτικοί παροξυσμοί είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής αναταραχής, όχι της πίστης. Θα την εκμεταλλευτεί ο Χριστόδουλος (διψούσε για πολιτική εξουσία), ο Καρατζαφέρης, η Χρυσή Αυγή, το κάθε κακέκτυπο του Μακιαβέλι, είτε βρίσκεται στο ιερατείο είτε στην πολιτική αρένα.
Οι Τρεις Ιεράρχες ήρθαν πολλές φορές αντιμέτωποι με την πολιτική εξουσία και ήταν σύμμαχοι των λαϊκών και κοινωνικών διεκδικήσεων. Δεν πρέπει να το λησμονούμε. Αν, τώρα, περιμένουμε, ότι έπρεπε να σηκώσουν και το μπαϊράκι της κοινωνικής εξέγερσης, κάνουμε λάθος. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε αιματοχυσία και η πίστη τους –οφείλουμε να τους αναγνωρίσουμε αυτό το δικαίωμα- δεν το επέτρεπε. Άλλωστε, κάτι τέτοιο θα ήταν και ατελέσφορο.
Απ’ αυτή την άποψη, λοιπόν, κρίνω πως ο βίος τους και το έργο τους ήταν άκρως εποικοδομητικό και δημιουργικό και συνέβαλαν όσοι ελάχιστοι στην διατήρηση και συνέχιση της Ελληνικότητας.
Θα συνιστούσα, μάλιστα, να διαβαστούν τα έργα τους και ο βίος τους από έγκυρες επιστημονικές πηγές, αν θέλουμε να έχουμε άποψη και όχι πασαλείμματα γνώσης, που μας οδηγούν σε δογματικούς αφορισμούς και καθόλου νηφάλιες, τεκμηριωμένες θέσεις.
Μια συνολική απάντηση σχετικά με την πρόσληψη του κειμένου μου για τους 3 Ιεράρχες
Είναι θλιβερό το φαινόμενο ο θρησκευτικός ή αντιθρησκευτικός φανατισμός, η στείρα αρχαιολατρεία όσων ουδέποτε διάβασαν ή διάβασαν επιδερμικά τους αρχαίους, να μην επιτρέπει στους περισσότερους αναγνώστες του κειμένου μου, να καταλάβουν τα αυτονόητα.
- Είναι θλιβερό, οι ξένοι λόγιοι ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ Δύσης και Ανατολής, εδώ και αιώνες και μέχρι σήμερα, να μελετούν με πάθος, να μεταφράζουν και να δημοσιεύουν τα άπαντα των Πατέρων της Εκκλησίας, των Απολογητών και της Βυζαντινής Γραμματείας (π.χ. Η Patrologia Graeca (Ελληνική Πατρολογία, συντομογραφία PG του Ζακ Πολ Μιν (Jacques Paul Migne) και οι Έλληνες να μη γνωρίζουμε τίποτε σχεδόν.
- Είναι θλιβερό, οι ξένοι ιστορικοί και λαοί να υποκλίνονται σεβαστικά στα όσα συνεισέφερε η βυζαντινή περίοδος στον παγκόσμιο πολιτισμό και πλείστοι Έλληνες να μηδενίζουν τη συνεισφορά της.
- Είναι θλιβερό, Έλληνες να ισχυρίζονται, ότι η Αναγέννηση προήλθε από τους Άραβες, διότι αυτοί -υποτίθεται- διέσωσαν την Αρχαία Γραμματεία. Πώς τη διέσωσαν, σε ποια γλώσσα;
- Είναι θλιβερό, Ρώσοι και Σλάβοι να μιλάνε με δέος για τους Έλληνες της περιόδου εκείνης, που τους εισήγαγαν στον γραπτό λόγο και στις τέχνες, αλλά εμείς μόνο επιδερμικά να ξέρουμε -αν ξέρουμε- κάτι και να το θεωρούμε ανάξιο λόγο.
- Είναι θλιβερό να κάνει το μιντιακό σύστημα φιλόσοφο με το ζόρι έναν ανεκδιήγητο και αγράμματο ανθέλληνα, τον Στέλιο Ράμφο, που ομιλεί περί του Βυζαντίου και λέει ανιστόρητες ανοησίες, ανοησίες που δεν θα τι έλεγε ένας απλώς επιμελής μαθητής της εποχής που κι ο Ράμφος ήταν μαθητής.
Λένε πολλοί εδώ μέσα και αλλού, πως το Βυζάντιο έκαψε βιβλία αρχαίων συγγραφέων και δεν διέσωσε έργα τους.
Μπορεί σε μεμονωμένες περιπτώσεις να συνέβη κάτι τέτοιο από φανατικούς. Το έκαναν και άλλοι λαοί και πολιτισμοί, το έκανε και το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, το έκανε συστηματικά ή παρακρατικά το μετεμφυλιακό καθεστώς. Το κάνουμε κι εμείς σήμερα, όταν απαξιώνουμε βιβλία και φιλοσόφους ή και εκθειάζουμε, ενώ δεν έχουμε διαβάσει ούτε ένα έργο τους ή μια σελίδα. Το κάνουν και πολλά μέλη της ομάδας μας, όταν βδελύσσονται τον Μαρξ, τον Δαρβίνο, τις επιστήμες, όταν ο,τιδήποτε καλοπροαίρετο θρησκευτικό κείμενο ή θετικό σχόλιο για το Βυζάντιο το δολοφονούν διά της χλεύης και όχι με λογικά επιχειρήματα και διάλογο.
Τα μοναστήρια και τα παλάτια και διάφορα εργαστήρια αντέγραψαν και διέσωσαν πλήθος αρχαίων έργων. Δυστυχώς, πολλά έργα, που δεν ήταν δημοφιλή δεν αναπαρήχθησαν μαζικά, παρά σε λίγα αντίτυπα και ήταν επόμενο να χαθούν ή να καταστραφούν στην πορεία των αιώνων, δεδομένου ότι οι πόλεμοι και οι εμπρησμοί τους από του κατακτητές κατέστρεψαν χιλιάδες κτήρια, βιβλιοθήκες, μοναστήρια, παλάτια.
Τα βιβλία δεν κυκλοφορούσαν μαζικά, όπως σήμερα. Δεν είχε εφευρεθεί ακόμη η τυπογραφία. Τα αντίγραφα ήταν χειρόγραφα και απαιτούνταν πολλά μεροκάματα για την αναπαραγωγή ενός έργου. Και για τον λόγο αυτό ήταν ακριβά και προσιτά μόνο σε βαλάντια πλουσίων.
Ήταν λογικό και επόμενο να εξαφανιστούν, όπως και σήμερα χάνονται, έργα που δεν είναι αξιόλογα ή ευπώλητα.
Κατηγορήθηκε το Βυζάντιο, ότι σταμάτησε το θέατρο. Το αρχαίο δράμα και οι παραστάσεις του είχαν αποβιώσει προ πολλού. Στην πραγματικότητα μαζί με τη Δημοκρατία. Τα αρχαία θέατρα είχαν ήδη γίνει αρένες για μονομάχους και θηρία. Και στην πραγματικότητα, οι θρησκευτικές λειτουργίες είναι απομίμηση του δράματος. Υποκριτές οι ιερείς, δύο ημιχόρια και κορυφαίος ο αρχιψάλτης. Ως και τα άμφια παραπέμπουν στο αρχαίο δράμα.
Όμως, το αρχαίο δράμα και οι συντελεστές του στην αρχαία Ελλάδα έχαιραν υπέρτατων τιμών και οι νικητές χορηγοί έστηναν μνημεία για τις νίκες τους κ.λπ. Οι ηθοποιοί θαυμάζονταν για τις ερμηνείες τους ή λοιδορούνταν για τα λάθη τους (π.χ. στους Βατράχους λοιδορείται ο υποκριτής που το γαλήν’ (από το γαλήνη) το εξέφερε ως γαλήν (γαλέα-ή), γάτα, κι αντί για γαληνεμένη θάλασσα εξέφερε για γάτα στη θάλασσα).
Δεν μπορούσε να αναβιώσει τίποτε το αρχαίο, είχε πεθάνει κοντά στο 146 π.Χ. ή και νωρίτερα. Δεν μπορεί να κατηγορούμε το Βυζάντιο, επειδή δεν νεκρανέστησε την αρχαιότητα.
Άλλωστε, ποιος μπορούσε να καταλάβει τότε το αρχαίο δράμα; Ο κόσμος έβλεπε μίμους, κάτι σαν επιθεωρήσεις, σαλτιμπάγκους, μονομαχίες κ.λπ. Θεάματα χυδαία, βίαια και βάρβαρα, από ανθρώπους του υποκόσμου.
Επιπλέον, είχε ξεχαστεί η ικανότητα ορθής και αρμονικής εκφοράς της αρχαίας γλώσσας. Οι Ρωμαίοι μαγεύονταν από το αρχαίο δράμα, όχι διότι καταλάβαιναν τους διαλόγους, αλλά διότι τους συνέπαιρνε η μουσικότητα των κειμένων, όπως τα εκφέρανε οι υποκριτές. Ποιος Έλληνας σήμερα θα καταλάβαινε τραγωδία στο πρωτότυπο; Κάτι ανάλογο με την εποχή μας: Όσοι ακούνε όπερα, καταλαβαίνουν το λιμπρέτο; Όσοι ακούνε ξένη μουσική καταλαβαίνουν τους στίχους των τραγουδιών. Η μουσική μάγευε και η μουσικότητα του δραματικού λόγου είχε πεθάνει και δεν την ανακαλύψαμε ακόμη και μάλλον δεν θα το καταφέρουμε ποτέ.
Δεν γνωρίζω πόθεν έμαθε τη Βυζαντινή Ιστορία ο Στέλιος Ράμφος και οι όμοιοί του. Δεν γνωρίζω αν οι τόσο σφοδροί επικριτές της περιόδου εκείνης διάβασαν ένα, δύο ή περισσότερα (για να διαμορφώσουν άποψη) βιβλία που την αφορούν. Για ένα καλό ξεκίνημα θα εισηγούμουν τον «Βυζαντινό Πολιτισμό» του σερ Στίβεν Ράνσιμαν.
Δεν μπορείς να κατανοήσεις μια ιστορική περίοδο από πασαλείμματα αρθριδίων και αξιωματικού τύπου γνώμες τρίτων, αν δεν προσπαθήσεις μελετώντας και ερευνώντας ο ίδιος. Οι όποιες θέσεις και ερμηνείες θα είναι, κατά πάσα πιθανότητα, εντελώς λάθος.
Επίσης, η οποιαδήποτε άποψη και κρίση θα είναι άστοχη, αν όσα συνέβαιναν σε μια ιστορική περίοδο και σε συγκεκριμένο τόπο τα προβάλλεις στο σήμερα και με κριτήριο τον σημερινό “δυτικό μας πολιτισμό”. Θα είναι ιστορία από τα στούντιο της Ντίσνεϋλαντ, που παρουσιάζει τα ζώα με ανθρώπινες σκέψεις, να ζουν, να μιλούν και να συμπεριφέρονται σαν άνθρωποι και με τις δικές μας στερεότυπες αντιλήψεις-μιμίδια.
Ο Μαρξ επανεισήγαγε τη Διαλεκτική στην Επιστήμη. Ας τη χρησιμοποιήσουμε κι εμείς, για να σταματήσουμε να είμαστε αμόρφωτοι και ηλίθιοι.
Πηγή εικόνας
https://www.pemptousia.gr/2018/01/i-tris-ierarche/