Ο. κ. Γιώργος Μενεσιάν, διεθνολόγος και σύμβουλος διεθνών θεμάτων μιλάει στο GreekHumans
Διαβάστε παρακάτω αναλυτικά τη συνέντευξη, που μας παραχώρησε, απαντώντας στις ερωτήσεις μας για την πορεία των Διμερών Σχέσεων Τουρκίας – Αρμενίας.
Εισαγωγική τοποθέτηση
κ. Μενεσιάν, πρώτα από όλα επιτρέψτε μου να επισημάνω πως αισθανόμαστε ιδιαίτερη τιμή που έχουμε τη δυνατότητα να συζητήσουμε με εσάς, καθώς ειδικεύεστε στα ζητήματα ασφαλείας (security studies) για την Μέση Ανατολή, τον Καύκασο και την Κεντρική Ασία και πιστεύουμε ότι θα λάβουμε καίριες απαντήσεις. Αρχικά, θα θέλαμε να μάθουμε πως προέκυψε το ενδιαφέρον σας για αυτή την περιοχή; Ποιο το ερευνητικό ενδιαφέρον που πιστεύετε πως έχει; Ποιες οι προκλήσεις για το μέλλον;
Εγώ σας ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση που μου απευθύνατε. Οι περιοχές αυτές έχουν, πράγματι, μεγάλο ενδιαφέρον διότι διαφέρουν αρκετά από την ευρωπαϊκή πραγματικότητα, όμως, ταυτόχρονα, οι εκεί εξελίξεις επηρεάζουν την Ευρώπη και την Ελλάδα. Μην ξεχνάμε ότι η Ελλάδα ανήκει στην ευρύτερη αυτή γειτονιά. Επίσης, αυτό που με έκανε να ασχοληθώ με τις περιοχές αυτές είναι η ιστορία τους και, κυρίως, οι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και πολύπλοκες κοινωνίες τους. Η ιστορία και οι τρέχουσες εξελίξεις καθιστούν τις περιοχές αυτές ενδιαφέρουσες για κάποιον που μελετά τις διεθνείς σχέσεις. Φυσικά σημαντικό ρόλο έπαιξε και η αρμενική καταγωγή μου.
Όσο για τις προοπτικές και τις προκλήσεις, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι ο Καύκασος και η Κεντρική Ασία ενδέχεται να παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον ως πεδία ανταγωνισμού μεταξύ περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων. Το ίδιο ίσχυε και θα ισχύει και για την ευρύτερη Μέση Ανατολή. Μην ξεχνάμε, επίσης, τον ρόλο των περιοχών αυτών για τα ενεργειακά. Από την άλλη, οι περιοχές αυτές θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν διότι αποτελούν πηγές αστάθειας λόγω των χρόνιων προβλημάτων, διακρατικών και ενδοκρατικών, που τις ταλανίζουν. Το αποτέλεσμα των προβλημάτων αυτών είναι οι πόλεμοι, η εθνοτική, θρησκευτική ή φυλετική βία, η μετανάστευση, η ισλαμική τρομοκρατία, ο ανταγωνισμός μεταξύ των «Μεγάλων Δυνάμεων», τα υπό κατάρρευση κράτη, τα αποσχιστικά κινήματα και η έλλειψη δημοκρατικών καθεστώτων.
Τουρκία – Αρμενία
Ιδιαίτερο το ενδιαφέρον στην ασταθή γεωπολιτική γειτονιά στα βορειο ανατολικά σύνορα της Τουρκίας και τον Καύκασο. Γνωστές επίσης οι διμερείς σχέσεις Τουρκίας – Αρμενίας. Ποια η αιτία που τόσα έτη υφίσταται τόση ένταση έως και έχθρα στις σχέσεις τους; Είναι μόνο ιστορικός ο λόγος ή μήπως το ζήτημα έχει πολιτική διάσταση;
Οι ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών είναι, πρωτίστως, ιστορικές. Από τη μία, οι Αρμένιοι, δεν μπορούν να δεχτούν την μη αναγνώριση της Γενοκτονίας του 1915. Η Τουρκία, όχι μόνο δεν αναγνωρίζει την αρμενική γενοκτονία, αλλά την αρνείται με τον πιο επίσημο τρόπο, ενώ, ταυτόχρονα, δεν σέβεται τα δικαιώματα της μικρής, πλέον, αρμενικής μειονότητας και, σε ορισμένες περιπτώσεις, έχει μετατρέψει αρμενικά ιστορικά μνημεία σε τεμένη ή τα έχει αφήσει να καταστραφούν λόγω της μη συντήρησής τους. Από την άλλη, οι Τούρκοι έχοντας το λεγόμενο «σύνδρομο των Σεβρών» ανησυχούν για τις διαχρονικές εδαφικές διεκδικήσεις των Αρμενίων (κυρίως της Διασποράς) και την μη οριστική αναγνώριση των υφιστάμενων συνόρων από την Δημοκρατία της Αρμενίας. Σημαντικό ρόλο στην ιστορική μνήμη των Τούρκων έχει παίξει και η δράση διαφόρων αρμενικών ενόπλων οργανώσεων κατά τις δεκαετίες 1970 και 1980, οι οποίες είχαν προχωρήσει σε δολοφονίες Τούρκων αξιωματούχων εξαιτίας της μη αναγνώρισης της αρμενικής γενοκτονίας από την Τουρκία.
Υπάρχουν, ωστόσο, και λόγοι πολιτικοί: η Τουρκία αναγκάστηκε να διακόψει τις προσπάθειες ομαλοποίησης των σχέσεών της με την Αρμενία το 1992 εξαιτίας του πολέμου της τελευταίας με το Αζερμπαϊτζάν για την διαφιλονικούμενη περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Οι στενές σχέσεις της Άγκυρας με το Μπακού έχουν διαδραματίσει αρνητικό ρόλο στις σχέσεις Τουρκίας – Αρμενίας. Αυτό φάνηκε και το 2009 όταν οι έντονες αντιδράσεις του Αζερμπαϊτζάν οδήγησαν στην απόφαση της Τουρκίας να μην εφαρμόσει τα Πρωτόκολλα της Ζυρίχης με τα οποία Άγκυρα και Γερεβάν είχαν συμφωνήσει να ομαλοποιήσουν τις σχέσεις τους. Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο ρόλος της Τουρκίας κατά την διάρκεια του δεύτερου πολέμου στο Καραμπάχ (2020). Σε αυτόν τον πόλεμο, η Τουρκία υποστήριξε ενεργά το Αζερμπαϊτζάν και αυτό ενίσχυσε την αρμενική καχυποψία έναντι των Τούρκων. Οι Τούρκοι, από την μεριά τους, έχουν κατηγορήσει της Αρμενία για τις σχέσεις της με το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK).
Προσέγγιση των δυο κρατών
Έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια προσέγγισης των δυο κρατών, παρόλο που η Τουρκία έδρασε εχθρικά προς την Αρμενία στον πόλεμο της Υπερκαυκασίας του 2020. Είναι μια πρωτοβουλία της Τουρκίας; Γιατί επιλέχθηκε κατά την άποψη σας αυτό το χρονικό σημείο; Ποια τα κέρδη που μπορεί να έχει η Αρμενία;
Καταρχάς πρέπει να λάβουμε υπόψη την πρόσφατη «μετάλλαξη» της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Η Τουρκία προσπαθεί, σήμερα, να βελτιώσει τις σχέσεις της με τις μοναρχίες του Κόλπου, την Αίγυπτο και το Ισραήλ. Βλέπουμε, επομένως, ότι η Άγκυρα θέλει να βελτιώσει τις σχέσεις τις με αρκετά κράτη με τα οποία συγκρούστηκε πολιτικά και στρατηγικά όλο το προηγούμενο διάστημα.
Ένας άλλος παράγοντας της απόφασης της Τουρκίας να προσεγγίσει την Αρμενία είναι οι ρωσοτουρκικές σχέσεις. Παρά τα αντικρουόμενα συμφέροντα, Πούτιν και Ερντογάν έχουν τον δικό τους κώδικα επικοινωνίας και οι δύο ηγέτες έχουν συνεργαστεί έμμεσα στην Συρία, την Λιβύη και, φυσικά, στον Καύκασο. Η συνεργασία αυτή αφορά και στις διμερείς τους σχέσεις (πυρηνικός αντιδραστήρας Akkuyu, αγωγοί φυσικού αερίου TurkStream I & II, εμπόριο, τουρισμός κλπ.). Η ιδιάζουσα αυτή σχέση μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας, επιτρέπει στην Άγκυρα να προσεγγίσει την Αρμενία, τον στρατηγικό εταίρο της Μόσχας στον Καύκασο. Ένας ακόμη σημαντικός ρόλος είναι η ατζέντα της κυβέρνησης Πασινιάν στην Αρμενία. Ο Αρμένιος πρωθυπουργός επιθυμεί την εξομάλυνση των σχέσεων με τους γείτονες της Αρμενίας με σκοπό το άνοιγμα των συνόρων και την ανάπτυξη της χώρας.
Ο σημαντικότερος παράγοντας, ωστόσο, που οδήγησε στην απόφαση της Τουρκίας να κάνει το άνοιγμα προς την Αρμενία είναι η κατάσταση στην περιοχή μετά τον πόλεμο του 2020. Με τον πόλεμο του 2020, αρκετά εδάφη τα οποία ήλεγχαν οι Αρμένιοι από το 1992-3 επεστράφησαν στο Αζερμπαϊτζάν. Το αζερικό καθεστώς διαλαλεί ότι το Ζήτημα του Καραμπάχ επιλύθηκε με τον πόλεμο του 2020. Έτσι, η Τουρκία δεν δεσμεύεται πλέον από το ζήτημα του Καραμπάχ και έχει την δυνατότητα να συνομιλήσει με την Αρμενία, χωρίς να φέρει σε δύσκολη θέση τον σύμμαχό της, το Αζερμπαϊτζάν. Ταυτόχρονα, η Τουρκία ευελπιστεί ότι η ομαλοποίηση των σχέσεων με την Αρμενία θα επιταχύνει το άνοιγμα ενός διαδρόμου που θα περνάει μέσα από τα αρμενικά εδάφη και θα συνδέει την Τουρκία με το Αζερμπαϊτζάν και, μέσω Κασπίας Θάλασσας, με τα τουρκογενή κράτη της Κεντρικής Ασίας.
Τώρα, όσον αφορά στα οφέλη που μπορεί να έχει η Αρμενία, αυτά θα είναι κυρίως οικονομικά. Η εξομάλυνση των σχέσεων με την Τουρκία (και το Αζερμπαϊτζάν), θα αυξήσει την εμπορική δραστηριότητα και θα βοηθήσει στον τερματισμό της διπλωματικής και οικονομικής απομόνωσης της Αρμενίας. Ταυτόχρονα, θα μετριάσει το δίλημμα ασφαλείας που βιώνει η Αρμενία από τους δύο γείτονές της και θα της επιτρέψει να επικεντρωθεί στον εκσυγχρονισμού του κράτους και στην ανάπτυξη της κοινωνίας και της οικονομίας.
Πορεία της προσέγγισης
Ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη των συνομιλιών μεταξύ των δυο πλευρών; Ποιες οι επιδιώξεις της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής; Ποιος ο ρόλος της Ρωσίας στο ζήτημα;
Προς το παρόν, οι διπλωματικοί απεσταλμένοι των δύο κρατών έχουν συναντηθεί μία φορά στην Μόσχα, στις 14 Ιανουαρίου και θα συναντηθούν ξανά στις 24 Φεβρουαρίου στην Βιέννη. Παρά το «καλό κλίμα» το οποίο αναφέρουν διπλωματικές πηγές βρισκόμαστε ακόμα σε προπαρασκευαστικό στάδιο. Η επαναφορά των πτήσεων charter της γραμμής Γερεβάν – Κωνσταντινούπολη αποτελεί, επίσης, ένα μικρό, αρχικό θετικό βήμα προς την ομαλοποίηση. Από εκεί και πέρα οι επιδιώξεις της Τουρκίας φαίνεται να είναι ξεκάθαρες: καταρχάς, όπως σας είπα και προηγουμένως, η Τουρκία θέλει να εξασφαλίσει την λειτουργία του διαδρόμου που θα κάνει ευκολότερη την πρόσβαση στο Αζερμπαϊτζάν και στην Κασπία μέσω Αρμενίας. Δεύτερον, η Τουρκία θα έχει και οικονομικά οφέλη από το άνοιγμα των συνόρων, τόσο λόγω της αύξησης των τουρκικών εξαγωγών στον Καύκασο όσο και λόγω της αναβίωσης της οικονομικής δραστηριότητας στις παραμελημένες ανατολικές επαρχίες της Τουρκίας οι οποίες θα ωφεληθούν από το εμπόριο και την πιθανή είσοδο Αρμενίων τουριστών οι οποίοι θα επισκεφθούν την ιστορική Αρμενία (σημ. ανατολική Τουρκία). Τρίτον, τυχόν εξομάλυνση των σχέσεων με την Αρμενία θα συμβάλει στην επέκταση της τουρκικής παρουσίας στην Υπερκαυκασία. Τέλος, οι συνομιλίες με την Αρμενία συμβάλλουν στο νέο αφήγημα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, σύμφωνα με το οποίο η Τουρκία είναι μια χώρα η οποία επιλύει τα προβλήματα με τους γείτονές της. Αυτό το αφήγημα εξαιρεί, φυσικά, χώρες όπως την Κύπρο, την Ελλάδα και την Συρία του Άσαντ.
Οι συνομιλίες αυτές, ωστόσο, δεν είναι σίγουρο ότι θα καταλήξουν σε κάποια συμφωνία μεταξύ των δύο κρατών. Το ζήτημα της αρμενικής γενοκτονίας, η πρόσφατη, υποστηριζόμενη από την Άγκυρα, επιθετικότητα του Αζερμπαϊτζάν έναντι της Αρμενίας και οι έντονες αντιδράσεις της αρμενικής αντιπολίτευσης και διασποράς, καθώς και των Τούρκων εθνικιστών, ενδέχεται να οδηγήσουν σε αδιέξοδο και στην επαναφορά του ψυχρού κλίματος μεταξύ των δύο πλευρών.
Αναφορικά με την Ρωσία, αυτή φαίνεται να αναλαμβάνει τον ρόλο του διαμεσολαβητή και αυτό φάνηκε από το γεγονός ότι η πρώτη συνάντηση των ειδικών απεσταλμένων Τουρκίας και Αρμενίας πραγματοποιήθηκε στην Μόσχα. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η στάση της Μόσχας. Από τη μία, οι Ρώσοι έχουν κάποια κέρδη από την εξομάλυνση των σχέσεων Τουρκίας – Αρμενίας: για παράδειγμα, το άνοιγμα των συνόρων θα διευκολύνει την χερσαία (οδική ή σιδηροδρομική) μεταφορά ρωσικών αγαθών προς την Τουρκία – μιας και ο διάδρομος μέσω Γεωργίας είναι κλειστός. Από την άλλη, στρατηγικά δεν συμφέρει την Ρωσία η αύξηση της τουρκικής παρουσίας στον Νότιο Καύκασο. Οι δύο βασικοί λόγοι είναι οι εξής: πρώτον, οι μετά τον Ερντογάν κυβερνήσεις δεν αποκλείεται να επανέλθουν στην γραμμή των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ με αποτέλεσμα η Ρωσία να έχει να αντιμετωπίσει στο μαλακό υπογάστριό της τους Δυτικούς. Δεύτερον, η ομαλοποίηση των σχέσεων Τουρκίας – Αρμενίας θα μειώσει την εξάρτηση των Αρμενίων στην ρωσική στρατιωτική παρουσία στην χώρα τους. Σήμερα, ένα μεγάλο τμήμα των τουρκο-αρμενικών συνόρων φυλάσσονται από Ρώσους συνοριοφύλακες, ενώ οι στρατιωτικές βάσεις των Ρώσων στην Αρμενία παρέχουν στην δεύτερη το αίσθημα της ασφάλειας έναντι της Τουρκίας η οποία στην μνήμη των Αρμενίων είναι το κράτος το οποίο δολοφόνησε τους προγόνους τους. Επομένως η Ρωσία θα θελήσει να παίξει τον ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ των δύο πλευρών, έτσι ώστε μια ενδεχόμενη εξομάλυνση των σχέσεων Τουρκίας – Αρμενίας να γίνει με τέτοιον τρόπο που δεν θα θίγει τα ρωσικά συμφέροντα στην Αρμενία και την Υπερκαυκασία εν γένει.
Ευχαριστούμε θερμά!
Για το GreekHumans
Αριστείδης Ρούνης, Ιδρυτής και αρχισυντάκτης