Του Παναγιώτη Μακρή*
Ο Μέγας Αλέξανδρος αποτελεί μία από τις επιδραστικότερες προσωπικότητες στον Δυτικό πολιτισμό. Οι μύθοι για την ζωή του, τα κατορθώματα του και τον τόπο ταφής του συνεχίζουν να σαγηνεύουν ολόκληρο τον κόσμο.
Ήδη από την αρχαιότητα ο Αλέξανδρος απεικονίσθηκε σε πίνακες, αγάλματα ακόμα και ψηφιδωτά. Η διασημότερη όμως απεικόνισή του αποτελεί το ψηφιδωτό που ανακαλύφθηκε στην οικία του Φαύνου στην Πομπηία και απεικονίζει τον Αλέξανδρο αντιμέτωπο με τον Δαρείο.
Πριν εξετάσουμε το ίδιο ο ψηφιδωτό, είναι σημαντικές λίγες πληροφορίες για την οικία του Φαύνου. Είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές βίλες στην Πομπηία. Πήρε το όνομα της από το άγαλμα ενός Φαύνου που βρέθηκε στο σιντριβάνι ενός εκ των δύο αιθρίων της. Έχει ασυνήθιστες αναλογίες ενώ τα δύο αίθρια υποδηλώνουν δύο αρχιτεκτονικές φάσεις. Το μέγεθος και μόνο της βίλας υποδήλωνε τον μεγάλο πλούτο των ιδιοκτητών.
Όσον αφορά το ψηφιδωτό, αυτό βρισκόταν σε μία εξέδρα στο πρώτο αίθριο της οικίας[1]. Έχει μνημειακές διαστάσεις, περίπου τρία μέτρα σε ύψος και πέντε μέτρα σε μήκος. Αποτελεί ένα εξαιρετικό έργο ψηφιδωτής τέχνης και χρονολογείται τον 2ο αιώνα π.Χ [2]. Ένα πρόβλημα της έρευνας αποτελεί εάν το ψηφιδωτό κατασκευάστηκε σε ένα τοπικό εργαστήριο η μεταφέρθηκε από αλλού όπως την Ελλάδα η την Αλεξάνδρεια. Αν και η τέχνη διακόσμησης των δαπέδων με ψηφιδωτά ήταν ήδη γνωστή στην Πομπηία, το γεγονός ότι αιγυπτιακά στοιχεία που βρέθηκαν και σε άλλα ψηφιδωτά της οικίας μαρτυρούν είτε ότι το μωσαϊκό μεταφέρθηκε από την Αλεξάνδρεια ή ότι ο δημιουργός του ήταν Αλεξανδρινός. Επίσης δεν αποτελεί μια πρωτότυπη δημιουργία αλλά αντιγραφή ενός παλαιότερου έργου, το οποίο τόσο το ίδιο όσο και ο δημιουργός του μας είναι άγνωστα. Τρείς είναι οι πιθανοί δημιουργοί του πρωτότυπου έργου, ο Φιλόξενος, ο Αριστείδης και ο Απελλής[3].
Σύμφωνα με το έργο του Πλινίου στον Φιλόξενο από την Ερέτρια, ανατέθηκε από τον βασιλιά Κάσσανδρο η δημιουργία ενός έργου το οποίο για πολλούς ήταν αυτό που ενέπνευσε και τον δημιουργό το ψηφιδωτού[4]. Στην περίπτωση του Αριστείδη του Θηβαίου, που αναφέρεται επίσης στο έργο του Πλινίου, βασικό επιχείρημα ότι ήταν ο δημιουργός του πρωτότυπου έργου είναι οι ανακρίβειες που υπάρχουν κυρίως στο κέντρο της σκηνής. Πιθανόν στο πρωτότυπο έργο οι μορφές που εμφανίζονταν ήταν περισσότερες. Σε μία τέτοια περίπτωση επιβεβαιώνετε η αναφορά του Πλινίου ότι ο Αριστείδης ζωγράφισε μία μάχη εναντίον των Περσών αποτελούμενη από εκατό μορφές. Τέλος ο Απελλής ήταν ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους της εποχής και σύμφωνα με τον Πλίνιο ο καλύτερος από όλους τους ζωγράφους. Ο Απελλής εκτός του ότι ήταν προστατευόμενος του Φιλίππου συνέθεσε τα μεγαλύτερα έργα του για τους Αντιγονίδες και τους Πτολεμαίους τον ύστερο 4ο αιώνα π.Χ. Ήταν επίσης ένας από τους ελάχιστους ανθρώπους που ο Αλέξανδρος επέτρεπε να τον απεικονίζουν.
Αναφορικά με την σκηνή του ψηφιδωτού, απεικονίζεται μια μάχη μεταξύ του Αλεξάνδρου και του Δαρείου. Αυτό που προβληματίζει όμως την έρευνα είναι ποια μάχη ακριβώς. Με μία εκτενέστερη ανάλυση παρατηρεί κανείς πως στο έδαφος μπροστά στον Αλέξανδρο, είναι η περικεφαλαία του. Αυτό για πολλούς είναι ένδειξη, ότι η μάχη που απεικονίζεται είναι αυτή του Γρανικού καθώς σύμφωνα με τις πηγές, στην μάχη του Γρανικού ο Αλέξανδρος έχασε την περικεφαλαία του. Επίσης το γεγονός πως ο Αλέξανδρος επιτίθεται στον Δαρείο με το ιππικό του είναι απόδειξη πως η μάχη που απεικονίζεται είναι αυτή της Ισσού[5]. Υπάρχουν όμως και στοιχεία που υποστηρίζουν πως η μάχη που απεικονίζεται είναι αυτή των Γαυγάμηλων. Αρχικά η μάχη αυτή αποτελεί τον τελευταίο θρίαμβο του Αλέξανδρου εναντίον του Δαρείου. Επίσης, οι αραβικές πηγές αναφέρουν την μάχη των Γαυγάμηλων ως την μάχη του αποδεκατισμένου δέντρου. Η ύπαρξη του νεκρού δέντρου στο βάθος της σκηνής οδηγεί αρκετούς στο να αναγνωρίσουν την μάχη αυτή ως των Γαυγάμηλων. Επίσης στο μωσαϊκό απεικονίζονται άρματα και λόγχες, τα οποία αναφέρονται και στις πηγές πως πήραν μέρος στην μάχη.
Τέλος, το ψηφιδωτό εμπεριέχει ίσως ένα βαθύτερο φιλοσοφικό προβληματισμό που σχετίζεται με την ζωή και τον θάνατο. Εάν εξετάσει κανείς βαθύτερα το έργο θα παρατηρήσει σε ένα από τα άλογα έναν λευκό σταυρό το οποίο συμβολίζει τον Βαβυλωνιακό θεό Μαρντούκ που συμβολίζει την ζωή[6]. Αυτό, έρχεται σε αντιδιαστολή με το πρόσωπο την Μέδουσας στον θώρακα του Αλέξανδρου η οποία συμβολίζει την καταστροφή της ζωής, όπως δείχνει και το νεκρό δέντρο που προαναφέρθηκε. Ο δυισμός αυτός, της ζωής και του θανάτου απεικονίζεται τέλος και στους δύο κεντρικούς πρωταγωνιστές της σύνθεσης, τον Αλέξανδρο που συμβολίζει την γέννηση της καινούργιας αυτοκρατορίας και τον Δαρείο που συμβολίζει τον θάνατο της υπάρχουσας.
Εν κατακλείδι το ψηφιδωτό του Αλέξανδρου αποτελεί ένα εξαιρετικό έργο τέχνης και μια από τις πιο γνωστές απεικονίσεις του στην παγκόσμια τέχνη. Στοιχεία και λεπτομέρειες μέσα στο έργο αποδίδουν την σκηνή και στις τρεις μεγάλες συγκρούσεις του Αλεξάνδρου με τους Πέρσες. Αυτό οδηγεί με την σειρά του σε μια νέα θεωρεία, πως δεν απεικονίζεται μία μάχη συγκεκριμένα αλλά μια σκηνή με στοιχεία και από τις τρείς μάχες ενισχύοντας έτσι πως πρόκειται για μια θριαμβευτική απεικόνιση του Αλέξανδρου στο σύνολό της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως έχει το γεγονός πως το ψηφιδωτό στο σύνολο του και εξεταζόμενο με τα υπόλοιπα ψηφιδωτά στην οικία του Φαύνου μπαίνει σε μια νέα φιλοσοφική εξέταση και συμβολισμό απεικονίζοντας ίσως την αέναη μάχη της ζωής και του θανάτου.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Plantzos, D., “Wall and Panel Painting” in Smith, T. J., Plantzos, D. (eds), A Companion to Greek Art Vol. I, West Sussex, 2012, pp. 171-185
- Merola, M., “Alexander Piece by Piece”, Archaeology Vol. 59, (2006), pp. 36-40
- Mureddu, N., “The Gorgon and the Cross: Recreating the Alexander Mosaic and the House of the Faun at Pompeii”, Rosetta 17 (2015), pp. 52-71
[1] Μετατροποιήσεις που έγιναν στο αίθριο σε μία δεύτερη οικοδομική φάση της οικίας που χρονολογείται τον 1ο αιώνα π.Χ. βελτίωσαν τον φωτισμό του έργου
[2] Η χρονολόγηση είναι αυτή επειδή οι τοίχοι της οικίας ανήκαν στο πρώτο Πομπηιανό στύλ το οποίο εμφανίζεται την ίδια περίοδο.
[3] Οποιαδήποτε πληροφορία για έργα τους αρχαίους ζωγράφους υπάρχει σχεδόν αποκλειστικά στο έργο του Πλινίου ¨Φυσική Ιστορία¨.
[4] Πολλοί βασίζουν αυτό το επιχείρημα στο γεγονός ότι ο Φιλόξενος δυσκολευόταν να αποδώσει το βάθος στους πίνακές του, το οποίο ωστόσο ήταν σύνηθες τα αρχαία χρόνια.
[5] Σύμφωνα με τον Πλίνιο όμως ο Αλέξανδρος και ο Δαρείος δεν συναντήθηκαν ποτέ στην Ισσό αλλά στην μάχη των Γαυγάμηλων.
[6] Ο Μαρντούκ σύμφωνα με την βαβυλωνιακή μυθολογία θεωρείται ο φορέας της ζωής και της γέννησης.
Πηγή εικόνας
https://www.ancientworldmagazine.com/articles/alexander-mosaic-experiencing-masterpiece/
Βιογραφικό συντάκτη
https://greekhumans.com/o-panagiotis-makris-sintaktis-sto-greekhumans/