Του Κωνσταντίνου Ζαφειρίδη*
Εισαγωγή
Η διαμάχη και η σύγκρουση μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ δεν είναι κάτι καινούριο. Όπως πολλές παρόμοιες διαμάχες έχει περάσει διάφορες φάσεις και επίπεδα έντασης, για να φτάσει στο σήμερα και να παραμένει ουσιαστικά άλυτη. Η αρχή βρίσκεται στο 1988, κατόπιν ήρθε η πολεμική σύγκρουση την περίοδο 1991-1994, για να έρθει στον 21ο αιώνα, η σύγκρουση τεσσάρων ημερών το 2016 και η νέα σύγκρουση το 2020.
Το θέμα είναι εξαιρετικά δύσκολο να λυθεί καθώς και για τις δύο πλευρές η ορεινή περιοχή στα νότια του Καυκάσου είναι πολλά περισσότερα από μια απλή περιοχή. Πέρα από την ενδεχόμενη απώλεια εδαφών, η απώλεια του Ναγκόρνο- Καραμπάχ θα έχει πολύπλευρες συνέπειες εκατέρωθεν. Για τους Αρμενίους η περιοχή αντιπροσωπεύει στη συλλογική μνήμη, την αδιάκοπη και συνεχή πορεία του Αρμενικού έθνους και ταυτότητας, ως κομμάτι της Μεγάλης Αρμενίας κατά τον 2ο αιώνα π.Χ. Για τους Αζέρους, η περιοχή αποτελεί το λίκνο του έθνους και της εθνικής τους ταυτότητας. Η απώλεια του δεν θα σημάνει μόνο de facto και de jure παραχώρηση εδαφών. Για μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού θα σημάνει προδοσία της εθνικής αντίληψης και ιδέας.
Δεν πρέπει επίσης να παραγνωρίζουμε την εσωτερική πολιτική και οικονομική χρήση ενός τέτοιου ανοιχτού ζητήματος, καθώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί για συσπείρωση και αποπροσανατολισμό αλλά και για τη δικαιολόγηση των στρατιωτικών δαπανών, τα χρήματα για τις οποίες θα μπορούσαν να διατεθούν αλλού. Οι δύο χώρες ξοδεύουν με μεγάλη συνέπεια εδώ και αρκετά χρόνια τεράστια ποσά για τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς, ποσά που σε αναλογία ξεπερνούν και τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ιστορική Αναδρομή
Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ καταλαμβάνει μια έκταση 8.332 τ. χιλιομέτρων, είναι σχεδόν διπλάσιο από τη νότια Οσσετία και πρωτεύουσα του είναι το Στεπανακέρτ. Ο πληθυσμός του είναι κυρίως Αποστολικοί Αρμένιοι.
Ο <<Μαύρος Κήπος στα βουνά>> ήταν αυτόνομη Oblast εντός της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν. Μετά από έναν αιματηρό πόλεμο, η περιοχή αυτοανακηρύχθηκε ανεξάρτητη δημοκρατία με την υποστήριξη και προστασία της Αρμενίας, μέσω ενός διαδρόμου εντός του αζέρικου εδάφους. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, οι συγκρούσεις που ξεκίνησαν το 1988, κλιμακώθηκαν και η Αρμενία κατέλαβε εδάφη γύρω από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ μέχρι την εκεχειρία του 1994.
Οι ρίζες του προβλήματος μπορούν να αναζητηθούν στα τέλη της δεκαετίας του 1910 και τις αρχές της επόμενης, με την ένταξη του νότιου Καυκάσου στη Σοβιετική Ένωση και την εθνοτικό-εδαφική πολιτική που ακολουθήθηκε, παραχωρώντας σε διάφορες περιοχές(εθνοτικές) διαφορετικούς βαθμούς αυτονομίας. Για τους Αρμενίους τα κείμενα του Στράβωνα και του Πλινίου αποδεικνύουν πως η περιοχή ήταν αρμενική από τα αρχαία χρόνια. Οι Αζέροι από την πλευρά τους μιλούν για την πόλη Shusha του Χανάτου του Καραμπάχ που ιδρύθηκε από τον Panah Ali Khan στα 1750. Μετά την Ρωσική επικράτηση στον Ρωσοπερσικό πόλεμο (1826-1828) η περιοχή πέρασε σε ρωσικά χέρια και από το 1830 η Shusha χωρίστηκε σε αζέρικο-μουσουλμανικό και αρμενικό-χριστιανικό τομέα.
Οι Αρμένιοι επομένως μιλούν για την αρχαία εποχή, την προ-σοβιετική Ρωσία αλλά και την πρώτη απόφαση του Μπολσεβικικού Γραφείου Καυκάσου το 1921 που παραχωρούσε την περιοχή στην Αρμενία, πριν ανατραπεί η απόφαση του αυτή λίγο αργότερα από τον Στάλιν. Οι Αζέροι ανατρέχουν στον 18ο και 20ο αιώνα, υποστηρίζοντας πως η περιοχή ήταν κομμάτι της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, επομένως εκεί ανήκει. Επίσης ο Στάλιν με την απόφαση του φαίνεται να είχε συλλάβει την ιδέα ότι το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν, σύμφωνα πάντα με την απόφαση που τελικώς έλαβε, με τους Αρμενίους βέβαια να υποστηρίζουν πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει.
Γκλάσνοστ και Περεστρόικα αναμφίβολα επηρέασαν και τον νότιο Καύκασο. Τον Φεβρουάριο του 1988 το Συμβούλιο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ζήτησε από τις Αρχές στη Μόσχα να ενταχθεί η περιοχή στη σοβιετική δημοκρατία της Αρμενίας. Το αίτημα δεν έγινε δεκτό καθώς το σοβιετικό σύνταγμα δεν προέβλεπε μεταβολές συνόρων. Ακολούθησε μια έκρηξη βίας, με Αζέρους να εκδιώκονται από τον <<Μαύρο Κήπο>> και Αρμενίους να υφίστανται πογκρόμ σε Μπακού και Σουμγκάιτ. Το Αζερμπαϊτζάν κήρυξε την ανεξαρτησία του τον Αύγουστο του 1991, με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ να ακολουθεί έναν μήνα αργότερα. Στη δύση του 1991 διεξήχθη δημοψήφισμα στο Καραμπάχ, το οποίο κατέληξε υπέρ της ανεξαρτησίας η οποία επισημοποιήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1992. Οι μάχες άρχισαν ξανά με χιλιάδες ανθρώπους να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και σφαγές και ακρότητες να σημειώνονται εκατέρωθεν. Η Αρμενία κατάφερε να πάρει την πρωτοβουλία των κινήσεων με τη βοήθεια του Ρωσικού 366ου σύνταγμα τυφεκιοφόρων. Αποτέλεσμα μεταξύ άλλων ήταν η δημιουργία ενός διαδρόμου που συνδέει την Αρμενία με την περιοχή υπό εξέταση.
Είναι αρκετά ασφαλές να υποθέσει κανείς πως μετά την εκεχειρία στις 12 Μαΐου 1994 ελάχιστη έως μηδαμινή πρόοδος έχει υπάρξει. Παρά τις πολλές συναντήσεις και τις Αρχές της Μαδρίτης, τα πρόσφατα γεγονότα ενισχύουν την παραπάνω άποψη. Ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) παρουσίασε στις δύο πλευρές μια σειρά Αρχών οι οποίες έγιναν δεκτές κατ’ αρχήν και από τις δύο πλευρές στις 10 Ιουλίου 2009, ενώ υπήρξαν ενημερώσεις τον Δεκέμβριο του 2009 και Ιανουάριο του 2010, οι οποίες αφορούσαν τον μελλοντικό καθορισμό του νομικού καθεστώτος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και οι οποίες συζητήθηκαν επίσημα στο Sochi, παρουσία του Ρώσου Υπουργού Εξωτερικών.
Ο πόλεμος του 2020
Είναι γεγονός πως για περίπου 15 χρόνια μέχρι τη σύγκρουση του 2020, το Αζερμπαϊτζάν είχε επενδύσει συστηματικά στον στρατιωτικό του εξοπλισμό χάρι στα έσοδα από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Μεταξύ 2005 και 2015 οι Αζέροι αύξησαν τις στρατιωτικές δαπάνες με συνέπεια, πράγμα που οδήγησε σε 700% αύξηση της συνολικής δαπάνης σε πραγματικά δολάρια. Την ίδια περίοδο η Αρμενία διπλασίασε τις αμυντικές της δαπάνες αλλά μέχρι το 2015 η διαφορά ήταν πλέον εμφανής. Τη δεκαετία αυτή το Αζερμπαϊτζάν ξόδεψε 7,46 δολάρια για κάθε ένα δολάριο της Αρμενίας, φθάνοντας συνολικά τα 34,1 δισεκατομμύρια δολάρια, ποσό που αντιστοιχεί μόλις στο 5% του προϋπολογισμού του Αμερικανικού Υπουργείου Άμυνας για το 2020, αποδείχθηκε ωστόσο υπέρ-αρκετό για να αλλάξει την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή.
Την ίδια στιγμή, η συμμαχία Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο. Η Τουρκία προσέφερε στρατιωτική, διπλωματική και πληροφοριακή υποστήριξη στους τουρκογενείς (Turkic) Αζέρους, στο πλαίσιο του δόγματος <<Ένα έθνος- δύο κράτη>>. Η τουρκική υποστήριξη που προαναφέρθηκε από κοινού με Σύριους μισθοφόρους υποστηριζόμενους από την Τουρκία, καθώς και τα UAS από το Ισραήλ αλλά και τα Bayraktar, συνέβαλαν στην αποφασιστική νίκη των Αζέρων.
Η Αρμενική αεροπορία από την πλευρά της δε μπορούσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα UAS. Πολλά από τα συστήματα αεράμυνας όπως τα OSA,Krug και Strela-10 χρονολογούνται από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, ενώ ακόμα και τα πιο σύγχρονα συστήματα όπως τα S-300, Buk και Tor-M2KM δεν ήταν αποτελεσματικά σε απειλές μικρού υψομέτρου, όπως τα UAS του Αζερμπαϊτζάν.
Η σύγκρουση ξεκίνησε μετά από κατακόρυφη αύξηση της έντασης τον Ιούλιο, στις 27 Σεπτεμβρίου 2020, τόσο από εδάφους όσο και από αέρος. Η σύγκρουση των 6 εβδομάδων στοίχισε τη ζωή σε 6000 εμπολέμους και ανέτρεψε την εδραιωμένη κατάσταση 30 ετών, με την Αρμενία να υποχωρεί στις απαιτήσεις του Αζερμπαϊτζάν, μετά και από τις ρωσικές πιέσεις. Οι πρώτες τρεις εβδομάδες περιελάμβαναν μάχες στις πεδιάδες και τους λόφους γύρω από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Οι συγκρούσεις σημειώθηκαν κυρίως στις περιοχές Fuzuli και Jabrail, στα νότια της περιοχής, κατά μήκος των συνόρων με το Ιράν. Το Αζερμπαϊτζάν επεδίωξε να καταλάβει σημαντικό ενδιάμεσο έδαφος(buffer) που κατείχε η Αρμενία από την εκεχειρία του 1994 κι εξής. Οι προαναφερθείσες περιοχές είναι επίπεδες με ελάχιστη βλάστηση, γεγονός που επέτρεψε στους επιτιθέμενους να ανακαλύπτουν με ευκολία τις αρμενικές θέσεις, με την αζερική υπεροχή στον αέρα να παίζει καθοριστικό ρόλο.
Η δεύτερη φάση ξεκίνησε στα τέλη του Οκτώβρη, όταν οι Αζέροι ξεκίνησαν να πιέζουν προς τα πολιτικά όρια του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η περιοχή είναι ορεινή με πυκνό δάσος, γεγονός που παρείχε καλύτερες αμυντικές θέσεις στους Αρμενίους. Οι Αζέρικες δυνάμεις μαζί με ξένους μισθοφόρους αντιμετώπισαν τους Αρμενίους, οι οποίοι επωφελήθηκαν από τις καλύτερες αμυντικά θέσεις τους. Η κατάληψη της Shusha ωστόσο στις 8 Νοεμβρίου, οδήγησε σε εκεχειρία με ευνοϊκούς για τον επιτιθέμενο όρους.
Σύμφωνα με αυτή οι αρμενικές δυνάμεις υποχρεούνταν να αποχωρήσουν από τις τρεις επαρχίες που δεν είχαν καταληφθεί από το Αζερμπαϊτζάν. Το 70% του πρώην Αυτόνομου Oblast του Ναγκόρνο-Καραμπάχ(NKAO) θα παρέμενε στην Αρμενία καθώς το υπόλοιπο είχε καταληφθεί. Οι αρμενικές δυνάμεις υποχρεώθηκαν να εκκενώσουν το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ενώ ρωσικό απόσπασμα για την εγγύηση της ειρήνης αναπτύχθηκε στην περιοχή. Οι ρωσικές δυνάμεις ελέγχουν πλέον όχι μόνο τις περιοχές υπό τον έλεγχο της Αρμενίας, αλλά και τον διάδρομο Lachin/Berdzor, ο μόνος πιθανός ανοιχτός δρόμος επικοινωνίας μεταξύ της περιοχής και της Αρμενίας. Η συμφωνία προέβλεπε επίσης τη δημιουργία διαδρόμου μεταξύ του δυτικού Αζερμπαϊτζάν και του θύλακα του Nakhichevan, εντός αρμενικής επικράτειας, ο οποίος θα ελέγχεται από το σώμα συνοριοφυλάκων της Ρωσικής Ομοσπονδίας (FSB). Οι δυνάμεις αυτές πρόκειται να παραμείνουν στην περιοχή για πέντε χρόνια. Στη συνέχεια προβλέπεται η αυτόματη παράταση για ακόμα πέντε χρόνια, εκτός αν κάποιο από τα συμβαλλόμενα μέρη εκφράσει αντιρρήσεις, έξι μήνες πριν την εκπνοή της πρώτης εντολής.
Η κατάσταση μετά τον πόλεμο
Ο δεύτερος πόλεμος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στοίχισε τη ζωή σε 5-6000 εμπολέμους, χιλιάδες πολίτες, ενώ περίπου 70.000 Αρμένιοι εκδιώχθηκαν από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η εκεχειρία της 9ης Νοεμβρίου 2020 απέτρεψε την ολοκληρωτική καταστροφή των ενόπλων δυνάμεων της Αρμενίας, οι οποίες έχασαν 3.300 στρατιώτες. Το αντίστοιχο του να χάνει η ΕυρωπαΪκή Ένωση 440.000 στρατιώτες ή οι ΗΠΑ 350.000 σε έξι εβδομάδες. Ωστόσο, δεν έφερε τη σταθερότητα στην περιοχή.
Η Ρωσία αναδείχθηκε η μόνη διαχειρίστρια του προβλήματος παραγκωνίζοντας τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη(OSCE), την ομάδα του Μίνσκ, αλλά κυρίως την Τουρκία, η οποία διείδε στη σύγκρουση μια μοναδική ευκαιρία να αντικαταστήσει τη Μόσχα ως η κυρίαρχος στον Καύκασο. Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως η μοίρα της περιοχής εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό, αν όχι απόλυτο από τη Ρωσία, η οποία κατάφερε να βάλει τις βάσεις για μόνιμη στρατιωτική παρουσία στην περιοχή.
Τόσο η Αρμενία, όσο και η αυτόνομη δημοκρατία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ βασίζονται ακόμα περισσότερο στη Μόσχα, καθώς ο πόλεμος κατέδειξε την αδυναμία των αρμενικών ενόπλων δυνάμεων. Ενδεχόμενη αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων τον Νοέμβριο του 2025 είτε αργότερα, θα σημάνει σχεδόν σίγουρα την προσπάθεια του Αζερμπαϊτζάν να καταλάβει και τα υπόλοιπα εδάφη του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, γεγονός που με τα μέχρι τώρα δεδομένα φαντάζει μια σχετικά εύκολη επιχείρηση. Η Αρμενία είναι ένα κράτος-σκιά (shadow state), πλήρως εξαρτώμενο από τη Ρωσία, μια Ρωσία η οποία μερικώς μονάχα ενδιαφέρεται για την ασφάλεια της αλλά και τα συμφέροντα της στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Ταυτόχρονα η δεδομένη αδυναμία της vis-à-vis απέναντι στο Αζερμπαϊτζάν, δημιουργούν μια κατάσταση εξαιρετικά δύσκολη.
Η ευρεία χρήση των μη-επανδρωμένων όπλων και του δικτύου από το Αζερμπαϊτζάν ίσως δίνει στοιχεία για μελλοντικές συγκρούσεις. Η τεχνολογία είναι πλέον αναπόσπαστο κομμάτι του πολέμου. Από μόνη της όμως δεν είναι αρκετή για να κρίνει μια σύρραξη. Η πρώτη φάση του πολέμου σε ανοιχτό πεδίο έδειξε πως η οργανωμένη επιχείρηση τμημάτων ξηράς με μη επανδρωμένα όπλα, από κοινού βέβαια και με την ξεκάθαρη υπεροπλία των Αζέρων στη συγκεκριμένη περίπτωση, μπορούν να οδηγήσουν στην επικράτηση. Η δεύτερη φάση ωστόσο, στις πυκνόφυτες εκτάσεις κατέδειξε και τα όρια ακόμα και της πιο σύγχρονης τεχνολογίας. Οι Αρμένιοι οχυρώθηκαν καλύτερα και προσαρμόστηκαν στα UAS, τα οποία δεν επέδρασαν καταλυτικά στο πεδίο. Τελικώς, η υπεροπλία και τα στρατηγικά λάθη των αντιπάλων έδωσαν στους Αζέρους τη νίκη, με όρους απόλυτα στρατιωτικούς.
Πέρα από τις ανθρώπινες απώλειες, τις καταστροφές και το δράμα των Αρμενίων που ξεριζώθηκαν, γίνεται εμφανές για ακόμα μια φορά πως η λύση που δίνουν οι μεγάλες δυνάμεις πολλές φορές στο πλαίσιο εξυπηρέτησης ιδίων συμφερόντων, απλώς διαιωνίζει τη διαμάχη και φυτεύει τα σπέρματα νέων συγκρούσεων. Τόσο η εκεχειρία του 2020, όσο και οι Αρχές της Μαδρίτης από τον Οργανισμό Συνεργασίας δεν περιλαμβάνουν πολιτική λύση. Βεβαίως είναι εξαιρετικά δύσκολο να υπάρξει λύση που να μη γεννήσει νέα ένταση, καθώς όπως και το Κόσοβο, έτσι και το Ναγκόρνο-Καραμπάχ είναι μια εξαιρετικά περίπλοκη και δυσεπίλυτη υπόθεση. Η διευθέτηση της συνοριακής γραμμής, το καθεστώς Shusha και Stepanakert καθώς και η εξεύρεση λύσης για τα χωριά και τους δρόμους που βρίσκονται πλέον πάνω στα σύνορα είναι μονάχα μερικά από τα προβλήματα που προέκυψαν άμεσα. Ωστόσο, γεγονός παραμένει πως μια πολιτική λύση με επίκεντρο τον διάλογο, μπορεί να προσφέρει περισσότερα οφέλη και στις δύο πλευρές, σε αντίθεση με μια κοντόφθαλμη επίλυση η οποία επιτρέπει σε μια ένταση να διαιωνίζεται και να ναι έρμαιο των συμφερόντων μεγαλύτερων δυνάμεων. Βεβαίως, αν τοποθετήσουμε τα πράγματα σε μια ρεαλιστική βάση, δεν διαφαίνεται φως στην άκρη του τούνελ, με το μέλλον να ναι αβέβαιο και μια νέα σύγκρουση να επικρέμεται πάντα πάνω από τις δύο χώρες, αλλά και όπως έδειξε ο πόλεμος στην Ουκρανία, τη διεθνή κοινότητα. Φαίνεται πως για ακόμα μια φορά ο πόλεμος προκάλεσε περισσότερα προβλήματα απ’ όσα <<υποσχέθηκε>> να λύσει.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Jones, Seth G., Jake Harrington, Christopher K. Reld, and Matthew Strohmeyer. “NAGORNO-KARABAKH WAR.” COMBINED ARMS WARFARE AND UNMANNED AIRCRAFT SYSTEMS: A NEW ERA OF STRATEGIC COMPETITION. Center for Strategic and International Studies (CSIS), 2022.
- Rácz, András. “IN RUSSIA’S HANDS: Nagorno-Karabakh after the Ceasefire Agreement.” European Union Institute for Security Studies (EUISS), 2021.
- Ghaplanyan, Vardan, Clionadh Raleigh, Braden Fuller, Danyal Kamal, Katerina Bozhinova, Sandra Pellegrini, Franklin Holcomb, et al. “Armenia and Azerbaijan: High Risk of Cross-Border Violence in Nagorno-Karabakh despite Ceasefire.” Edited by Elliott Bynum, Roudabeh Kishi, Sogand Afkari, and Sam Jones. TEN CONFLICTS TO WORRY ABOUT IN 2021. Armed Conflict Location & Event Data Project, 2021.
- Hague Cqentre for Strategic Studies. “The Position of Armenia.” Armenia and the Future of the South Caucasus. Hague Centre for Strategic Studies, 2021.
- Armed Conflict Location & Event Data Project. “Civilians Under Fire in Nagorno-Karabakh: September-November 2020.” Armed Conflict Location & Event Data Project, 2020.
Πηγή εικόνας
Βιογραφικό συντάκτη
https://greekhumans.com/2022/01/21/o-kwnstantinos-zafeiridhs-syntaktis-sto-greekhumans/