Της Ειρήνης Σαραφούδη*
Με τον όρο μάρτυρες η εκκλησία περιλαμβάνει όλους εκείνους τους άνδρες, γυναίκες, νέους, ιερείς, μοναχούς/ες που υπέστησαν σωματικά βασανιστήρια και υπέγραψαν την μαρτυρία της πίστεως και της αγάπης τους προς τον Χριστό με το ίδιο τους το αίμα. Έτσι , οι μάρτυρες είναι οι « Οι καλώς αθλήσαντες και στεφανωθέντες.» και αποτελούν την δόξα και το αγλάισμα της εκκλησίας. Χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες, στους μάρτυρες των πρώτων αιώνων του χριστιανισμού και στους μάρτυρες της εποχής της τουρκοκρατίας που ονομάσθηκαν νεομάρτυρες.
Σύμφωνα με τις πράξεις των αποστόλων , ο Παύλος είναι ο ιδρυτής της Θεσσαλονίκης το 50μ.Χ. Από εκεί και μετά αρχίζουν σιγά-σιγά οι χριστιανοί να οργανώνονται στην πόλη, για να φτάσουμε έως στους διωγμούς των πρώτων αιώνων. Εκείνη την εποχή η Θεσσαλονίκη έχει να δείξει λαμπρά παραδείγματα μαρτύρων. Άγιος Δημήτριος, Άγιος Νέστορας, Αγία Ανυσία, Αγία Ματρώνα, Αγίες αδελφές νεανίδες Αγάπη, Ειρήνη και Χιονία όπου και θα ασχοληθούμε με τον βίο τους.
Πριν περιγράψουμε τον βίο αυτών των νεαρών γυναικών θα αναφέρουμε κάποια στοιχεία για το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου εκείνης. Βρισκόμαστε στην Ρωμαϊκή εποχή, η Θεσσαλονίκη αναβαθμίζεται γεωστρατηγικά με την κατασκευή της Εγνατίας οδού και αναδεικνύεται σε εμπορικό, πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο. Το κομμάτι της πόλης που κατοικείται περιορίζεται εντός των τειχών ενώ υπάρχουν λαμπρά οικοδομήματα όπως ο ιππόδρομος και η θριαμβική αψίδα (κάμαρα) και λειτουργεί η Ρωμαϊκή αγορά και τα δικαστήρια.
Η Αγάπη η Χιονία και η Ειρήνη ήταν αδελφές και προέρχονταν από πλούσια και ισχυρή οικογένεια της Θεσσαλονίκης. Μετά το πρώτο διάταγμα του Διοκλητιανού κατά των Χριστιανών τον Φεβρουάριο του 303 μ. Χ. που απαγόρευε την κατοχή ιερών βιβλίων, ακολούθησε διωγμός εναντίον των Χριστιανών , αναγκάζοντας τις τρείς αγίες να φύγουν από την πόλη σε υψηλό όρος πλησίον της Θεσσαλονίκης , πιθανώς τον Χορτιάτη. Εκεί εγκαταβίωσαν προσευχόμενες μαζί με έναν άγιο ασκητή ονόματι Ζωϊλο , αφού πρώτα έκρυψαν στο σπίτι τους τα βιβλία τους. Ένα χρόνο αργότερα ο Διοκλητιανός εξέδωσε και το 4ο διάταγμα του που αφορούσε στην προσφορά θυσιών στα είδωλα ή τουλάχιστον στην βρώση ειδωλοθύτου απειλώντας με την ποινή του θανάτου όσους αρνούνταν να το εκτελέσουν (αρχές του 304 μ.Χ.). Αυτά τα δύο διατάγματα, σύμφωνα με το μαρτυρολόγιο των άγιων θα αποτελούσαν και τις αίτιες κατηγόριας για την σύλληψη και την θανάτωση τους.
Ο άγιος Χρυσόγονος πνευματικός πατέρας της αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας , παρουσιάστηκε σε όνειρο στον Ζωϊλο και του ανήγγειλε ότι σε εννιά ημέρες οι τρεις αδελφές θα συλλαμβάνονταν και θα θυσιάζονταν για τον Χριστό. Η άγια Αναστασία συνάντησε τις τρείς νεανίδες τις ασπάσθηκε θερμά , τις ενθάρρυνε να μείνουν πιστές μέχρι το τέλος της ζωής τους και τις διαβεβαίωσε ότι θα τις στήριζε ακόμη και με κίνδυνο της ζωής της. Πράγματι, την προαναγγελθείσα ημέρα οι στρατιώτες του αυτοκράτορα ανακάλυψαν το κρησφύγετο και οδήγησαν βίαια τις αδελφές στον διοικητή της Μακεδονίας Δουλκήτιο, μαζί με άλλες τρείς χριστιανές νέες: την Κασσία, την Φιλίππα και την Ευτυχία και με έναν νεαρό άνδρα, τον Αγάθωνα.
Αξίζει εδώ να παραθέσουμε στοιχεία από την περιγραφή της ανακρίσεως όπως μας διασώθηκαν στα πρακτικά της δίκης γιατί μέσα από αυτά μπορούμε να δούμε πως εφαρμόζονταν νόμοι από το Ρωμαϊκό Δίκαιο στα δικαστήρια της Θεσσαλονίκης, αλλά περικλείει και όλο το μεγαλείο των νεαρών τούτων χριστιανικών ψυχών. Να σημειώσουμε ότι το Ρωμαϊκό Δίκαιο αποτέλεσε την βάση για την μετέπειτα εξέλιξη του Δικαίου στα Βυζαντινά χρόνια.
Ο διοικητής Δουκλήτιος ξεκινά με την παρατήρηση που έκανε γενικά σε όλους:
-Τι μανία είναι αυτή να μην υπακούτε στην διαταγή των θεοφιλεστάτων βασιλέων και καισάρων μας; Για να πάρει από την Αγάπη την απάντηση: « Έχω πιστεύσει στον ζώντα Θεό και δεν θέλω να απολέσω την συνείδηση μου».
Ο Δουκλήτος ρωτάει στην συνέχεια την Ειρήνη και την Χιονία γιατί δεν υπακούουν στα διατάγματα των αυτοκρατόρων. Η Ειρήνη του απαντά: «Για τον φόβο του Θεού» , ενώ η Χιονία συμπληρώνει : «Έχω πιστεύσει στον ζωντανό Θεό και δεν κάνω αυτό που λες». Στην αδυναμία του ο διοικητής να στηρίξει κάποια κατηγορία εις βάρος τους και θεωρώντας την στάση και τις απαντήσεις των τριών μαρτύρων παρανοϊκές ρωτά την Χιονία:
-Ποιοι σας έδωσαν αυτήν την πίστη; Και λαμβάνει την απάντηση από την αγία Χιονία : «Ο Παντοκράτορας Θεός!».
Συνεχίζει ο διοικητής: Ποιοι σας συμβούλεψαν να έλθετε σε αυτήν την απόνοια; Η αγία Χιονία απαντάει: «Ο Παντοκράτορας Θεός και ο μονογενής Υιός του, ο Κύριος μας Ιησούς Χριστός».
Ο διοικητής ολοκληρώνει την ανάκριση του και εκδίδει απόφαση συμφώνα με την οποία καταδικάζονται σε θάνατο επάνω στην πύρα οι δυο μεγαλύτερες αδελφές. Οι αιτίες ήταν:
1.Η προσβολή των προσώπων των αυτοκρατόρων.
2.Η εμμονή για πολύ καιρό στο «παρανοϊκό σύστημα» (δηλ. στην πίστη στον Χριστό) παρά τα διατάγματα των αυτοκρατόρων.
- Η επιμονή στο ανόσιο όνομα των Χριστιανών.
Κατόπιν διατάζει να παραδοθούν στην πυρά. Την επόμενη ημέρα από τον μαρτυρικό θάνατο των δυο κοριτσιών στην πυρά, η Ειρήνη προσήχθηκε πάλι στο δικαστήριο διότι είχε ανακαλυφθεί στο σπίτι τους ολόκληρη βιβλιοθήκη χριστιανικών έργων που ανήκαν σε αυτές. Στη νέα δίκη ο Δουκλήτιος προσπαθεί να αποσπάσει πληροφορίες από την Ειρήνη για ενήλικες συνενόχους, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Της προτείνει να θυσιάσει στα είδωλα και να φάει από τα ειδωλόθυτα αν θέλει να σωθεί. Η αγία αρνείται να το κάνει λέγοντας : «…αιώνια τιμωρία επιφυλάσσεται σε όσους αρνούνται τον λόγο του Θεού , ο οποίος μας έδωσε εντολή να τον αγαπούμε μέχρι θανάτου. Για αυτό προτιμούμε να καούμε ζωντανοί μάλλον , πάρα να παραδώσουμε τα ιερά αυτά βιβλία.»
-Ποιος σε συμβούλεψε να φυλάξεις έως σήμερα αυτά τα δέρματα και τα κείμενα;
-Ο Θεός ο παντοκράτωρ που εζήτησε να τον αγαπούμε μέχρι θανάτου.
-Ποιος γνώριζε ότι αυτά βρίσκονταν στο σπίτι που κατοικούσες;
-Κανένας άλλος δεν βλέπει παρά μόνο ο Θεός ο παντοκράτωρ που γνωρίζει τα πάντα.
-Το περασμένο έτος που κρυφθήκατε;
-Όπου θέλησε ο Θεός, στα βουνά, στην ύπαιθρο.
-Σε ποιόν πήγατε;
-Στην ύπαιθρο , από βουνό σε βουνό.
-Ποιοι σας έδιναν ψωμί;
-Ο Θεός που το δίνει σε όλους.
Το ήθος αυτών των κοριτσιών ήταν αδαμάντινο. Δεν ήταν διατεθειμένα να φανερώσουν τους διδασκάλους τους αλλά ούτε αυτούς που τους περιέθαλψαν, αν και γνώριζαν ότι τέτοια προδοσία θα ελάφρυνε σοβαρά την θέση τους.
Όλα τα επίδικα βιβλία της βιβλιοθήκης κάηκαν δημόσια, ενώ η Ειρήνη για σωφρονισμό καταδικάσθηκε να εγκλεισθεί σε πορνείο, παίρνοντας ημερησίως έναν μόνο άρτο από το διοικητήριο. Κανείς όμως δεν δέχθηκε να θίξει την ευγενή κόρη και όταν ο διοικητής το έμαθε την ανακάλεσε για τρίτη κατά σειρά δίκη , χωρίς να καταφέρει να την μεταπείσει.
Την επομένη στρατιώτες την οδήγησαν στο ύψωμα όπου είχαν θανατωθεί οι αδελφές της. Άναψαν την φωτιά και την διέταξαν να πέσει μόνη της μέσα στις φλόγες. Ψάλλοντας και δοξολογώντας τον κύριο , η Ειρήνη ρίχθηκε στην πυρά, προσφέροντας τον εαυτό της θυσία ευάρεστη στον Κύριο.
Τα οστά των τριών κοριτσιών που απέμειναν από την πυρά συλλέχθηκαν από μέλη της χριστιανικής κοινότητας. Ετάφηκαν σε κάποιο σημείο δυτικά της πόλεως , έξω από την Ληταία Πύλη σε μικρή απόσταση από τα τείχη, όπου ανεγέρθηκε ένας ναϊσκος στην αρχή, ο οποίος αργότερα έγινε μεγαλύτερος. Στις διηγήσεις των θαυμάτων του αγίου Δημήτριου (Α 12,9) αναφέρεται το «σεβάσμιον τέμενος» των τριών μαρτύρων Χιονίας, Ειρήνης και αγάπης όμως ίχνη του δεν έχουν βρεθεί. Πιθανών ο ναός των τριών μαρτύρων να είχε κτισθεί στον χώρο όπου άλλοτε βρισκόταν ο τεκές των Μεβλεβήδων δερβίσηδων και σήμερα έχουν ανεγερθεί τα δημοτικά σχολεία της περιοχής Παναγιάς Φανερωμένης. Στη συμβολή των οδών Λαγκαδά και αγίου Δημήτριου βρέθηκε χριστιανικός ναός του πρώτου μισού του 5ου αιώνα μ.Χ. που πιθανώς συνδέεται με το μαρτύριο και την μνήμη του αγίου Νέστορα ή των τριών αδελφών. Ανασκαφές έφεραν επίσης στο φώς ναό του 6ου αιώνα ( παλαιοχριστιανική βασιλική Ξηροκρίνης ) που εντοπίστηκε στην οδό Μαργαροπούλου πίσω από τον Ν. Σιδηροδρομικό Σταθμό.
Επιμένουμε στον τόπο μαρτυρίου των μαρτύρων γιατί οι Χριστιανοί των πρώτων αιώνων φρόντιζαν να χτίσουν ναούς στον τόπο που ετάφηκαν και πανηγύριζαν και γιόρταζαν με χαρά την ημέρα του θανάτου τους. « Ο θάνατος των μαρτύρων είναι παρηγοριά των πιστών , παρρησία των εκκλησιών, σύσταση του χριστιανισμού, κατάλυση του θανάτου, απόδειξη της αναστάσεως, γελοιοποίηση των δαιμόνων, κατηγορία του διαβόλου, διδασκαλία της ενάρετης ζωής, παρακίνηση για περιφρόνηση των παρόντων πραγμάτων και οδός για επιθυμία των μελλοντικών αγαθών , παρηγοριά για τις θλίψεις που μας έχουν βρει και αιτία για υπομονή , καθώς και ρίζα και πηγή και μητέρα όλων των αγαθών.» γράφει ο χρυσορρήμων άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος.
Στην σύγχρονη ιστορία, στην ενορία της Παναγιάς Φανερωμένης λίγο πάνω από τον ναό, μέσα στην αυλή των δημοτικών σχολειών της περιοχής, υπάρχει παρεκκλήσιο αφιερωμένο στην μνήμη των τριών μαρτύρων. Τα στοιχεία σχετικά με την ιστορία του μικρού αυτού ναού (γραπτά και προφορικά) είναι ελάχιστα. Πρωτοχτίστηκε το 1920 από πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης, αρχικά ήταν γνωστό ως Παναγία Φανερωμένη ενώ παράλληλα τιμώνταν και οι τρείς μάρτυρες. Το 1961 χτίστηκε ο μεγάλος ομώνυμος ναός και έτσι το εκκλησάκι έμεινε από τότε με το όνομα Ειρήνη, Χιονία, Αγάπη. Σήμερα τελείται εκεί κάθε Σάββατο Θεία Λειτουργία και κάθε Δευτέρα η παράκληση των τριών μαρτύρων. Μάλιστα ο παρακλητικός κανόνας που ψάλλεται είναι ποίημα του νέου αγίου της εκκλησιάς αγίου Γερασίμου Μικραγιαννανίτου. Ακόμη είναι από τις λίγες εκκλησιές που η περιφορά του επιτάφιου τη μεγάλη Παρασκευή γίνεται ημέρα, στις 5 το απόγευμα.
Σε λαογραφικές-ανθρωπολογικές έρευνες στην περιοχή, συναντήσαμε πολλές γυναίκες μεγαλύτερες σε ηλικία αλλά και μικρότερες να έχουν τα ονόματα των τριών αυτών μαρτύρων, όμως και κάτι ακόμη που συνδέει τις άγιες με την περιοχή όπου μαρτύρησαν και φαίνεται και η σύνδεση των κατοίκων με τα τρία αυτά κορίτσια, το καύχημα των Θεσσαλονικέων είναι και το όνομα της οδού Ειρήνης, ενός κάθετου δρόμου που οδηγεί στον Βαρδάρη. Εικάζεται ότι εκεί ήταν το πορνείο που έβαλλαν την Ειρήνη και προς τιμήν της έδωσαν το όνομα στην οδό αυτή. Για να περνούν οι άνθρωποι από εκεί και να θυμούνται το μαρτύριο της, μας έλεγε ένας ηλικιωμένος κύριος στις έρευνες και τις καταγραφές μας.
Η μνήμη των αγίων τριών μαρτύρων Αγάπης, Ειρήνης και Χιονίας είναι στις 16 Απριλίου. Όταν πέφτει μέσα στην μεγάλη Τεσσαρακοστή πανηγυρίζουν μεγαλοπρεπώς την Τετάρτη της Διακαινησίμου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
-Χρήστου ,Π. Τα μαρτύρια των αρχαίων Χριστιανών, Θεσσαλονίκη 1978
-Musurillo, H, The Acts of the Christian Martyrs, Oxford 1972
-N.di Grigoli, Agape, Chione e Irene, BS 1 1961
Φωτογραφίες: Ειρήνη Σαραφούδη
* Η Ειρήνη Σαραφούδη είναι θεολόγος-εκπαιδευτικός.