Του Κωνσταντίνου Μπατσιόλα*
Κατά την Ελληνιστική Εποχή πολλές και σημαντικές μεταβολές συντελούνται στο πεδίο της θρησκείας : εισαγωγή ανατολικών λατρειών είτε θεοτήτων που προϋπήρχαν και μεταβάλλεται ο χαρακτήρας τους (π.χ. Ίσιδα) είτε καινοφανών θεοτήτων (π.χ. Σάραπις), η περαιτέρω διάδοση μυστηριακών λατρειών, η ανάπτυξη και διάδοση φιλοσοφικών ρευμάτων (επικούρειοι, στωικοί, κυνικοί), το φαινόμενο του θρησκευτικού συγκρητισμού και του «ενοθεϊσμού», η ανάδειξη νέων θρησκευτικών- λατρευτικών κέντρων παράλληλα με τα παλαιότερα, η λατρεία και θεοποίηση των ηγεμόνων(όπου προφανώς είναι έντονο το στοιχείο της προπαγάνδας)· αυτά είναι ίσως τα σημαντικότερα φαινόμενα του θρησκευτικού βίου των ελληνιστικών χρόνων. Παράλληλα, η λατρεία των πατροπαράδοτων θεοτήτων του ολυμπίου πάνθεου συνεχίζει να υφίσταται. Όμως, μια αξιοσημείωτη αλλαγή που συντελείται είναι η εκτεταμένη διάδοση της λατρείας του Ασκληπιού.
Κατά την ελληνιστική εποχή η λατρεία του θεού Ασκληπιού γνωρίζει τεράστια διάδοση. Υπολογίζεται ότι ως τον 4ο μ.Χ. αιώνα λειτουργούσαν πάνω από 400 ιερά αφιερωμένα στον Ασκληπιό. Βέβαια, ο Ασκληπιός δεν είναι ένας καινοφανής για την εποχή αυτή θεός. Η λατρεία του ήταν γνωστή τόσο στην αρχαϊκή όσο και στην κλασική εποχή, παρόλο που δεν συγκαταλεγόταν στο πατροπαράδοτο δωδεκάθεο. Η ανάδειξη του Ασκληπιού ως θεού και η επέκταση της λατρείας του προφανώς συνδέεται με την επιδίωξη των ιατρών να έχουν κάποιον θεό ως προστάτη και πρότυπο. Ο Ασκληπιός ήταν ο θεός-προστάτης της ιατρικής τέχνης και θεός θεραπευτής. Η χθόνια καταγωγή του επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι ο ίδιος συνοδεύεται από ένα φίδι (χαρακτηριστικό γνώρισμα των χθόνιων θεοτήτων).
Η λατρεία του σε αρκετά ιερά συνδυαζόταν με αυτή του Απόλλωνα. Παράλληλα, βρίσκουμε να συνυπάρχουν κι άλλες θεότητες όπως η Υγεία, η Μνημοσύνη, η Θέμις, η Τύχη, η Κορωνίδα (η μητέρα του θεού), και τα παιδιά του η Πανάκεια, η Ευρωστία και ο Μαχάων. Βέβαια, μέσα στην ατμόσφαιρα του θρησκευτικού συγκρητισμού ο Ασκληπιός λατρεύεται ως Ασκληπιός Δίας ή και ως Ασκληπιός Σάραπις. Ως τόπος καταγωγής του θεού, σύμφωνα με την παράδοση, ήταν η Τρίκκη στη Θεσσαλία ή και διάφορες περιοχές στην Πελοπόννησο (Αρκαδία, Επίδαυρος, Μεσσηνία κ.α). Ως θεός διαθέτει μαντικές και θεραπευτικές ιδιότητες (τις οποίες κληρονομεί από τον πατέρα του Απόλλωνα).
Τα ασκληπιεία δεν είναι απλοί χώροι λατρείας του θεού αλλά λειτουργούν και ως θεραπευτήρια. Αυτά ιδρύονται συνήθως έξω από τις πόλεις κοντά σε μία κρήνη ή ιαματική πηγή καθώς το νερό είχε πρωταρχική σημασία για τη λατρεία του θεού. Συνήθως στα μέρη αυτά βρίσκουμε : ναό, λουτρό, βωμούς, στοά εγκοιμήσεως, αίθουσες συμποσίων για τελετουργικά δείπνα. Βέβαια, στα μεγάλα ασκληπιεία, όπως της Επιδαύρου και της Περγάμου, υπάρχει και ένα άλλο πλήθος διαφόρων κτηρίων.
Ο πιστός συνήθως προσέρχονταν σε ένα ασκληπιείο αναζητώντας θεραπεία από μία αρρώστια ή ένα τραύμα. Το λουτρό που έκανε ο πιστός δεν αποτελούσε μόνο μια τελετή εξαγνισμού – τελετουργικού καθαρμού, αλλά είχε και θεραπευτικές ιδιότητες. Πριν τη χρησμοδοσία γίνονταν διάφορες προσφορές και θυσίες προς το θεό. Η χρησμοδοσία για τη θεραπεία λάμβανε χώρα κατά τη διάρκεια της εγκοιμήσεως (τελετουργικός ύπνος). Ο πιστός κοιμόταν στη στοά που υπήρχε γι’ αυτό το σκοπό και ο θεός με όνειρο του υπέδειχνε τη θεραπεία. Προφανώς στο ιερό βρισκόταν κι ένα πλήθος ιατρών που πραγματοποιούσαν τη θεραπεία.
Στα ασκληπιεία βρίσκουμε εκτός από επιγραφές και πήλινα αναθήματα που αναπαριστούν μέρη του σώματος, όπως χέρια, μάτια, κεφάλια, αυτιά, κνήμες βραχίονες κτλ. Όλα αυτά προφανώς σχετίζονται με τη θεραπεία κάποιας ασθένειας ή τραύματος. Πολλές ιστορίες μας έχουν διασωθεί για ανθρώπους που επισκέφτηκαν κάποιο ασκληπιείο και ιάθηκαν.
Κατά την εποχή αυτή λειτουργούσαν πολλά ασκληπιεία σε πολλές περιοχές και πολλά εξ αυτών είναι νεοϊδρυμένα : Επίδαυρος, Πέργαμος, Αθήνα, Γόρτυνα, Κόρινθος, Τρίκκη Θεσσαλίας, Πάρος, Αίγινα, Δελφοί, Κως, Δήλος, Μαντίνεια και αλλού. Ακόμη και στις Βαλάγρες της Κυρήνης στη Βόρειο Αφρική, βρίσκουμε ασκληπιείο. Γύρω στα 292/291 π.Χ. η διάδοση της λατρείας του Ασκληπιού φτάνει και στη Ρώμη. Στην Πέργαμο η λατρεία του Ασκληπιού λαμβάνει επίσημο χαρακτήρα την εποχή του Αττάλου Α΄ (241 – 197 π.Χ.) και ο θεός απεικονίζεται και σε νομίσματα. Στο ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο η λατρεία του είναι συνδεδεμένη με τη λατρεία του Απόλλωνα. Μάλιστα, για να μπορέσουν οι προσερχόμενοι εκεί να λάβουν χρησμό από τον Ασκληπιό έπρεπε πρώτα να κάνουν μια «προθυσία» στον Απόλλωνα. Το ίδιο συνέβαινε και στα ιερά της Τρίκκης και της Μαντίνειας.
Εκτός βέβαια από τα φημισμένα θεραπευτικά ιερά αφιερωμένα στον Ασκληπιό υπήρχαν και λειτουργούσαν και άλλα μικρότερης εμβέλειας. Εκεί συνήθως λατρεύονταν διάφορες ήρωες-ιατροί και βρίσκονταν έξω από τους οικισμούς. Μερικά παραδείγματα είναι το ιερό του Αριστόμαχου στη Ραμνούντα, του Αμφιάρου στον Ωρωπό, του Αλεξανόρα στη Τιτάνη της Σικυωνίας, του Πολεμοκράτη στην Εύα της Θυρεάτιδας, του Ιππολύτου στην Τροιζήνα. Πολλοί από αυτούς τους ήρωες – ιατρούς συνδέθηκαν με τον Ασκληπιό, όταν η λατρεία του τελευταίου γνώρισε μεγάλη διάδοση. Πιθανώς η μεγάλη διάδοση της λατρείας του Ασκληπιού συνδέεται και με τη γενικότερη πρόοδο και ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης την ελληνιστική εποχή.
Κλείνοντας, θα παραθέσουμε έναν ύμνο (που πιθανώς είναι και μια μαγική επίκληση) προς το θεό Ασκληπιό από την αυτοκρατορική εποχή, τον οποίο διέσωσε ο Ιππόλυτος (Κατά πασών αιρέσεων 4, 32, 3)
Ζῆνα πάλαι φθίμενον πάϊν ἄμβροτον Ἀπόλλωνος
κικλήσκω λοιναῖσι μολεῖν ἐπίκουρον ἐμαῖσιν·
ὅς ποτε καὶ νεκύων ἀμενηνῶν μυρία φῦλα
Ταρτάρου εὐρώεντος ἀεικ<λ>αύστοισι μελάθροις
Δύσνοστον πλώοντα ῥόον κέλαδον τ’<ἀ>διαύλυο
<Κωκυτοῦ> , πάντεσσιν ἴσον τέλος ἀνδράσι θνητοῖς,
λίμνῃ πάρ γοόωντα καὶ ἄλλιτα κωκύοντα
αὐτός ἀμειδήτης ἐρ<ρ>ύσαο Φερσεφον<ε>ίης·
εἴτ’ ἐφέπεις Τρίκκης ἱερῆς ἕδος εἴτ’ ἐρατεινήν
Πέργαμον εἴτ’ ἐπί τοῖσιν Ἰαονίαν Ἐπίδευρον,
δεῦρο μάκαρ, καλέει σε μάγων <πρόμος» ὧδε <παρεῖναι> .
Μετάφραση:
Τον Δία που πέθανε παλιά, παιδί του Απόλλωνα αθάνατο,
καλώ βοηθός στις σπονδές μου να έρθει.
Τα αναρίθμητα πλήθη των ανίσχυρων νεκρών,
που στα δώματα του υγρού του Τάρταρου, τα αιώνια θλιβερά,
πλέουν του Κωκυτού του απέραστου τα ρείθρα τα ανεπίστροφα,
τα θορυβώδη –μοίρα κοινή για όλους τους θνητούς –
και κλαιν με γόο πλάι στη λίμνη και θρηνούν χωρίς να βρίσκουν λύπηση,
εσύ κάποτε τα λύτρωσες από την Περσεφώνη, που ποτέ της δε γελά.
Είτε συχνάζεις στην έδρα σου, στην ιερή Τρίκκη, είτε στη θελκτική
την Πέργαμο, είτε κατόπιν στην ιωνική Επίδαυρο,
εμπρός μακάριε, σε καλεί να έρθεις εδώ ο αρχηγός των μάγων
(τόσο για την παράθεση του ύμνου όσο και για τη μετάφρασή του βλ. : Σ. Γκιργκένης, Ανθολογία Αρχαίων Ελληνικών Ύμνων, σελ. 151 -153, εκδόσεις :Ζήτρος)
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Σ. Γκιργκένης, Ανθολογία Αρχαίων Ελληνικών
Ύμνων, εκδόσεις :Ζήτρος
Walbank, Ο Ελληνιστικός Κόσμος,
Luther H. Martin, Οι θρησκείες της ελληνιστικής εποχής
Παναγιώτης Παχής, Ίσις Καρποτόκος
Advertisements
REPORT THIS ADΑΠΟΡΡΗΤΟ
Ζαν Σιρινελί, Τα παιδιά του Αλεξάνδρου
R.Martin –H.Metzger, Η Θρησκεία των Αρχαίων Ελλήνων
Urlich Wilcken, Αρχαία Ελληνική Ιστορία
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε΄ , Ελληνιστικοί Χρόνοι (Εκδοτική Αθηνών)
Χ. Μπένγκτσον, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος
Parker, Η Θρησκεία στην Αρχαία Αθήνα
Μ. Ντίλον, Προσκυνητές και ιερά προσκυνήματα στην αρχαία Ελλάδα
Ν. Παπαχατζής, η Θρησκεία στην Αρχαία Ελλάδα
P.Petit –A.Laronde, Ο ελληνιστικός πολιτισμός
Ολυμπία Παναγιωτίδου, Ασθένεια και θεραπεία στα Ιερά του Ασκληπιού : μια γνωσιακή προσέγγιση (Διδακτορική Διατριβή)
1η δημοσίευση εδώ
https://pigipaideias.wordpress.com
Πηγή εικόνας
https://www.proionta-tis-fisis.com/
* Ο Κωνσταντίνος Μπατσιόλας είναι Ιστορικός – Εθνολόγος, Θεολόγος.