Του Μιχαήλ Κατσικαρέλη*
Η Ελλάδα στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο
Τον Οκτώβριο του 1940 η Ελλάδα εισήλθε στη δίνη του 2ου Παγκοσμίου πολέμου εναντίων της Ιταλίας. Ο Αγώνας έγινε διμέτωπος όταν η Γερμανία εισέβαλλε στην Ελλάδα τον Απρίλιο του επόμενου έτους. Οι περιορισμένες υλικοτεχνικές δυνατότητες της Ελλάδας σε συνδυασμό με τις λιγοστές ενισχύσεις της συμμάχου Μεγάλης Βρετανίας, δεν μπόρεσαν να ανακόψουν την θυελλώδη γερμανική επέλαση στην ηπειρωτική χώρα και στην Κρήτη ακολούθως. Η ελληνική Κυβέρνηση υπό τον Εμμανουήλ Τσουδερό και ο Βασιλιάς Γεώργιος ο Β’ κατέφυγαν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου η οποία αποτελούσε ουσιαστικά βρετανικό προτεκτοράτο.
Ένα μεγάλο μέρος του πολεμικού στόλου της Ελλάδας, συνολικά 18 πλοία, ακολούθησε στην Αλεξάνδρεια την ελληνική κυβέρνηση προκειμένου να συνεχίσει την αντίσταση εναντίων του Άξονα σε μια παράτολμη επιχείρηση που έμεινε γνωστή ως η Αποδημία του Στόλου.[1] Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η ανάδειξη των πτυχών του θρυλικού κατορθώματος του αντιτορπιλικού Αδρίας στα πλαίσια της αντίστασης αυτής.
Η απόκτηση του Α/Τ ΑΔΡΙΑΣ
Το Βασιλικό Ναυτικό στην Αλεξάνδρεια αναδιοργανώθηκε με νέες στρατολογήσεις από Αιγυπτιώτες Έλληνες αλλά και από φυγάδες του Ναυτικού από την κατεχόμενη Ελλάδα. Πολλά από τα πλοία του στόλου έχρηζαν επισκευών. Για λόγους εκσυγχρονισμού πλοία όπως το θωρακισμένο καταδρομικό Γεώργιος Αβέρωφ ή το αντιτορπιλικό Σπέτσαι έφτασαν την ελληνική σημαία στη μακρινή Καλκούτα αλλά και στη Βομβάη της Ινδίας. Η χρονική συγκυρία ήταν καθοριστική αφού οι απώλειες των Βρετανών, οδήγησαν στην όλο και μεγαλύτερη στήριξη στα ελληνικά πλοία τα οποία υπήχθησαν διοικητικά σε βρετανικούς ναυτικούς σχηματισμούς αναλαμβάνοντας αποστολές όπως συνοδείες νηοπομπών και επιθετικές περιπολίες.
Η παρατεταμένη διάρκεια του πολέμου αλλά και οι απαιτήσεις του θαλάσσιου αγώνα σε παγκόσμιο επίπεδο αντιμετωπίστηκαν από τους Βρετανούς με εντατικές ναυπηγήσεις. Μια πλειάδα πολεμικών πλοίων ναυπηγήθηκαν στην Αυστραλία, στον Καναδά αλλά και στο Μητροπολιτικό έδαφος στις αρχές του 1942. Ελλείψει βρετανικών πληρωμάτων παραχωρήθηκε επι δανεισμώ ένας αριθμός από τα πλοία αυτά όπως το αντιτορπιλικό Αδρίας το οποίο ύψωσε την ελληνική σημαία του στις 20 Ιουλίου του 1942 στα ναυπηγεία Swan and Hunters του Newcastle.
Η μέση ταχύτητα του νεότευκτου πλοίου ήταν 25 μίλια, έφερε δε 4 πυροβόλα των 4 ιντσών, δύο τορπιλοσωλήνες των 21 ιντσών(533 χλστ.), 64 βόμβες βυθού, συσκευή A.S.D.I.C.,[2] δύο ραντάρ, ένα τετράκανο αντιαεροπορικό πυροβόλο Pom Pom των 40 χλστ. και τρία πυροβόλα Oerlicon των 20 χλστ. Ο «πρωτόθετος αριθμός του»[3] τον οποίο έλαβε ήταν L-67. Tο μήκος του ήταν 85,3 μέτρα, το μέγιστο πλάτος του 11,4 και το βύθισμά του 2,4. Το πλήρες βάρος ήταν 1490 τόνοι ενώ το πλήρωμα παραλαβής του πλοίου ήταν 83 άτομα. Κυβερνήτης του ορίστηκε ο Αντιπλοίαρχος Β.Ν. Ιωάννης Τούμπας ο οποίος ήταν απότακτος του κινήματος του 1935 όμως με το ξέσπασμα του πολέμου ανακλήθηκε ξανά στην ενεργό υπηρεσία.
Μετά από εξαντλητικά γυμνάσια σε αντικείμενα εκπαίδευσης όπως ημερήσια πυρά και νυχτερινά, επιθέσεις σε υποβρύχια, γυμνάσια διαρροών και αντιμετώπισης βλαβών, στις αρχές του 1943 το Αδρίας εντάχθηκε στις συμμαχικές μοίρες του Ατλαντικού. Η δράση του συνέχισε τον Απρίλη του 1943 στην Δυτική Μεσόγειο με βάση την Αλεξάνδρεια όπου εντάχθηκε στον 22ο Στολίσκο Αντιτορπιλικών μαζί με το βρετανικό αντιτορπιλικό HMS Hurworth.
Το αντιτορπιλικό Αδρίας
Η πρόσκρουση σε νάρκη στην Κάλυμνο
Τον Οκτώβριο του 1943 οι Σύμμαχοι προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την συνθηκολόγηση της Ιταλίας ενισχύοντας τις ιταλικές φρουρές των Δωδεκανήσων και θέλοντας να ανοίξουν ένα ακόμα Μέτωπο εναντίων των Γερμανών. Ενίσχυσαν λοιπόν τις φρουρές στα νησιά Κω, Λέρος και Σάμος παρά την μεγάλη απόσταση από την συμμαχική βάση επιχειρήσεων στην Αίγυπτο, αλλά και παρά την παντελή απουσία αεροπορικής υπεροχής.[4]
Στις 22 Οκτωβρίου το Αδρίας έπλεε με το Hurworth στις ακτές της ανατολικής Καλύμνου στα πλαίσια nνυχτερινού αντιπερισπασμού ώστε άλλα συμμαχικά πλοία να μπορέσουν να ανεφοδιάσουν τα συμμαχικά στρατεύματα στη Λέρο. Στις 21:56 μια διπλή δόνηση συντάραξε το Αδρίας κατά την οποία η πλώρη του αποκόπηκε ενώ το πλοίο πήρε κλίση 12 μοίρες δεξιά. Το Hurworth πλησίασε για να βοηθήσει όμως τινάχτηκε στον αέρα και βυθίστηκε 3 λεπτά μετά, κάνοντας πλέον ξεκάθαρο ότι επρόκειτο για θαλάσσιο ναρκοπέδιο το οποίο δεν υπήρχε το προηγούμενο βράδυ.[5] Μετά από άκαρπες προσπάθειες μίας ώρας δεν στάθηκε δυνατό να βρεθεί επιζών του Hurworth.
Παρά την ισχυρή έκρηξη οι μηχανές του Αδρίας παρέμεναν λειτουργικές. Αποφασίστηκε έτσι ο πλους παρά τις διαρροές στα πρωραία διαμερίσματα να εκτελεστεί με την πλώρη ενώ εκτελούνταν συνεχείς υποστυλώσεις και εξάντληση υδάτων. Με κατεστραμμένους τους χάρτες και τις πυξίδες του, το ελληνικό αντιτορπιλικό έπλευσε προς την πλησιέστερη τουρκική ακτή που μπορούσε να διακρίνει. Δυόμιση ώρες μετά, το Αδρίας είχε προσαράξει στο Γκιουμουσλούκ[6] σε ένα μικρό όρμο κοντά στην Αρχαία Μύνδο κοντά στo Bοdrum έχοντας διανύσει 15 μίλια βορειοανατολικά της Καλύμνου.
H πρόχειρη επισκευή του ΑΔΡΙΑΣ στο Γκιουμουσλούκ
Η επόμενη μέρα ανέδειξε το μέγεθος των ζημιών αλλά και των απωλειών στο Αδρίας. Με την έκρηξη της νάρκης αποκόπηκαν σχεδόν 28 μέτρα πλώρης αφήνοντας στη θέση τους στρεβλωμένα και σπασμένα ελάσματα! Παντού επί του καταστρώματος υπήρχαν συντρίμμια και πετρέλαια του Hurworth αλλά και τραυματίες οι οποίοι συμπεριλαμβανομένου του κυβερνήτη Τούμπα έφτασαν τους 30. Οι νεκροί έφτασαν τους 21 οι οποίοι θάφτηκαν με τιμές άμεσα σε παρακείμενο κοινό τάφο.
Στο όρμο του Γιουμουσλούk
Σκοπός του πληρώματος ήταν ο πλους στην Αλεξάνδρεια πάση θυσία με παράλληλη διάσωση του πλοίου. Μετά τις απαραίτητες αναίμακτες συνεννοήσεις με την Τουρκία κάτω από την πίεση της Μεγάλης Βρετανίας, ελάχιστες μέρες αργότερα ξεκίνησε η κοπή των ελασμάτων που προεξείχαν στην πλώρη, με την βοήθεια τουρκικών ρυμουλκών. Τα διαμερίσματα της “καινούργιας’’ πλώρης τα οποία θα επωμίζονταν μεγάλη πίεση από την θάλασσα, ενισχύθηκαν με ξύλινους δοκούς αλλά και με άφθονο τσιμέντο στα χωρίσματα μεταξύ διαμερισμάτων όπου κρίθηκε αναγκαίο. Επίσης απομακρύνθηκαν τα συντρίμμια αλλά και τα στρεβλωμένα βλήματα πυροβόλων από την πρωραία αναχωρηγία.
Παράλληλα όσο διαρκούσαν οι επισκευές ένα μέρος του πληρώματος(66 άνδρες περίπου) για υγειονομικούς λόγους αλλά και για λόγους διαβίωσης, στάλθηκε μυστικά στην Αλεξάνδρεια. Καλλιεργήθηκαν επίσης σχέσεις με τον τοπικό πληθυσμό, αποτελούμενου κυρίως από Τουρκοκρήτες στους οποίους παρασχέθηκαν σακιά με σιτάρι αλλά και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη από τον ιατρό του πλοίου.
Οι πολυήμερες επισκευές, στεγανοποίησης κυρίως, δεν πέρασαν απαρατήρητες από τους Γερμανούς οι οποίοι εγκατέστησαν σταθερή εναέρια περιπολία με δύο πτήσεις παρατήρησης ημερησίως.
Ο αντιπλοίαρχος ΒΝ Ιωάννης Τούμπας
Η διαφυγή του Αδρίας προς την Αλεξάνδρεια
Την 1η Δεκεμβρίου όλα ήταν έτοιμα για τον πλου της επιστροφής στην Αλεξάνδρεια. Για λόγους μυστικότητας οι κινήσεις του πληρώματος καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας ήταν οι συνηθισμένες. Στις 21:06 το Αδρίας απέπλευσε με την πρύμνη από τον όρμο του Γκιουμουσλούκ ενώ την ίδια στιγμή η βρετανική αεροπορία βομβάρδισε την γερμανοκρατούμενη Κω για αντιπερισπασμό. Γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι ένα έλασμα στα έξαλα του πλοίου εμπόδιζε την πλεύση με την πρύμνη και ο πλους συνεχίστηκε με την πλώρη παίρνοντας ξανά κλίση δεξιά.
Με την βοήθεια τριών βρετανικών κανονιοφόρων ως συνοδεία το Αδρίας ξεπέρασε τον κίνδυνο αποκάλυψης στο Στενό της Κω αφού ο γερμανικός προβολέας και το ραντάρ της εστίασαν σε ένα νοσοκομειακό πλοίο που εισέρχονταν στο λιμάνι την στιγμή εκείνη. Αυξάνοντας στις 160 στροφές, με κλίση 15 μοίρες και με τις χειροκίνητες και ηλεκτρικές αντλίες νερού σε πλήρη λειτουργία, το Αδρίας έφτασε στον πρώτο σταθμό του, τον όρμο Λώρυμα ανατολικά της Σύμης στις ακτές της Καρίας. Τα πρώτα 86 μίλια είχαν διανυθεί και μάλιστα με υψηλό κυματισμό.
Την επόμενη μέρα, την 2η Δεκεμβρίου, στις 18:05 το Αδρίας απέπλευσε προς το Καστελόριζο. Κάποια από τα διαμερίσματά του είχαν πλέον κατακλυσθεί από το νερό της θάλασσας. Παρά τις εκκλήσεις Βρετανού ναυπηγού, ο οποίος επέβαινε στο πλοίο στα πλαίσια τεχνικής υποστήριξης, στο κυβερνήτη Τούμπα εκείνος διατήρησε την ταχύτητα του πλοίου έχοντας εμπιστοσύνη στις ικανότητες του πληρώματος του.
Αν και ο γερμανικός προβολέας της Ρόδου φώτισε προς την συμμαχική δύναμη η οποία συνόδευε το ΑΔΡΙΑΣ σύριζα στις τουρκικές ακτές, δεν υπήρξε εντοπισμός της. Ανάμεσα στο Βαθύ της Ρόδου και το Καστελόριζο προστέθηκαν στην ετερόκλητη ναυτική δύναμη δύο βρετανικά αντιτορπιλικά, τα HMS Jervis HMS Penn, και δύο ακόμα ακταιωροί καταπλέοντας στον τουρκικό όρμο Κακάβα ανατολικά του Καστελόριζου το πρωί της 3ης Δεκεμβρίου.
Το ίδιο απόγευμα το Αδρίας ρυμουλκήθηκε από το βρετανικό ρυμουλκό HMS Brigand προς τη Λεμεσό, όμως λόγω της χαμηλής ταχύτητας(7 κόμβοι) το Αδρίας συνέχισε τον πλου χωρίς βοήθεια, με τις μηχανές του μόνο που απέδιδαν περίπου 10,5 κόμβους. Η δύναμη εντοπίστηκε από γερμανικό αναγνωριστικό αεροσκάφος όμως τελικά τα γερμανικά αεροπλάνα τα οποία στάλθηκαν δεν την εντόπισαν και αντί αυτού βομβάρδισαν το Καστελόριζο.
Στις 04:00 την 4η Δεκεμβρίου το Αδρίας έφτασε στη συμμαχική Λεμεσό. Μετά από ανεφοδιασμό 108 τόνων πετρελαίου και μια ομιλία συγχαρητηρίων του κυβερνήτη Τούμπα προς το πλήρωμα για το εξαίσιο θάρρος τους, το Αδρίας απέπλευσε την 04:00 της 5ης Δεκεμβρίου προς την Αλεξάνδρεια. Λίγες ώρες μετά τα βρετανικά αντιτορπιλικά HMS Exmoor και HMS Alderman αντικατέστησαν τα HMS Jervis και HMS Penn.
Η θριαμβευτική υποδοχή στην Αλεξάνδρεια
Η επιστροφή στην Αλεξάνδρεια
Οι καιρικές συνθήκες ήταν ιδιαίτερα άσχημες και σχεδόν το σύνολο του πληρώματος επάνδρωνε τα αγήματα υποστύλωσης και άντλησης υδάτων. Την 6η Δεκεμβρίου τα ξημερώματα, εορτή του Αγίου Νικολάου προστάτη των ναυτικών, οι ακτές της Αιγύπτου έγιναν ορατές και ο καιρός καλυτέρευσε.
Το Αδρίας εισήλθε στις 12:40 στον ασφαλή από νάρκες δίαυλο της Αλεξάνδρειας. Ως τιμητική συνοδεία τάχθηκε στην πρύμνη του ο Διοικητής Αντιτορπιλικών ο οποίος επέβαινε στο ναρκαλιευτικό Αφρόεσσα, ενώ στην συνέχεια τους πλαισίωσαν ατμάκατοι με τον Έλληνα υπουργό Ναυτικών Σοφοκλή Βενιζέλο και τον Αρχηγό Στόλου Υποναύαρχο Κωνσταντίνο Αλεξανδρή.
Με τον είσπλου στο λιμάνι όλα τα εμπορικά και τα πολεμικά πλοία σφύριζαν υπέρ του ελληνικού αντιτορπιλικού ενώ και άλλα μικρότερα ελληνικά πλοία προστέθηκαν στην συνοδεία. Τα ξένα πληρώματα που περνούσε μπροστά τους ο Αδρίας, ανέμιζαν χιλιάδες καπέλα και μαντήλια με ζητωκραυγές θαυμασμού. Με τον κατάπλου σε προβλήτα της Αλεξάνδρειας υπό τον έλεγχο του Υπουργείου Ναυτικών, το πλήρωμα έλαβε άδεια επιστρέφοντας τον Ιανουάριο του 1944.
Η επιστροφή των πεσόντων στα πάτρια εδάφη
Οι Βρετανοί αλλά και η ελληνική κυβέρνηση απένειμε διάφορες ηθικές αμοιβές στον Τούμπα όπως και σε μέλη του πληρώματος. Ο επίσημος ζωγράφος του βρετανικού ναυαρχείου, Rawland Langmend, εμπνεόμενος από τον ηρωισμό των ναυτικών του Αδρίας ζωγράφισε τον γνωστό πίνακα ο οποίος παραδόθηκε σε μια σεμνή τελετή στον Τούμπα και παριστάνει την επιστροφή του πλοίου στην Αλεξάνδρεια.
Στις 22 Οκτωβρίου 1947 ακριβώς τέσσερα χρόνια μετά την μοιραία πρόσκρουση οι επιζώντες του πληρώματος του Αδρίας πήγαν στο Γκιουμουσλούκ με το αντιτορπιλικό Άστιγξ,[7] επίσης τύπου Hunt. Μετά από μια συγκινητική δοξολογία εκτελέστηκε εκταφή των οστών των θαμμένων νεκρών, μεταξύ των οποίων και εννέα Βρετανών του Hurworth που είχε ξεβράσει η θάλασσα μετά τη βύθισή του, κάτω από τιμές που απέδωσε τουρκικό άγημα. Οι νεκροί του Αδρίας ενταφιάστηκαν στο Μνημείο Πεσόντων της Ναυτικής Βάσης Σκαραμαγκά στο οποίο υπάρχει μέχρι σήμερα ένας μεγάλος λευκός μαρμαρένιος σταυρός. Η θέληση και το κουράγιο του πληρώματος του Αδρίας μπορεί να συνοψισθεί στο τηλεγράφημα που απέστειλε ο Βρετανός Αρχηγός Στόλου της Μέσης Ανατολής Αντιναύαρχος James Algernon Willis:
«Πολὺ εὐτυχὴς ποὺ σᾶς ἐπαναβλέπω. Ἡ ἀποφασιστικότης σάς νὰ σώσετε τὸ πλοῖον σας, παρακολουθήθη μετὰ θαυμασμοῦ καὶ σᾶς συγχαίρω διὰ τὸ λαμπρὸν κατόρθωμα»[8]
Πηγές – Βιβλιογραφία
Αράπης Κ.(1992), Αναμνήσεις από την ειρήνη και τον πόλεμο, Αθήνα: Libro.
Δημητρακόπουλος Α.(2011), Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Οι πολεμιστές του Ναυτικού θυμούνται, Τόμος Α΄, Πειραιάς: Ναυτικό Μουσείο Ελλάδας.
Τούμπας Ι.(1954), Εχθρός εν όψει, Αναμνήσεις του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, Αθήνα.
Φωκάς Δ.(1953), Έκθεσις επί της δράσεως του ναυτικού κατά τον πόλεμον 1940-1944 από της αποδημίας του στόλου μέχρι της απελευθερώσεως της Ελλάδας(Απριλ. 1941-Οκτωβρ. 1944), Τόμος A΄, Αθήνα: Τυπογραφείο ΠΝ.
Μαγιάτης Δ.(1990), Πολεμικές επιχειρήσεις στο Αιγαίο 7 Σεπτεμβρίου -28 Νοεμβρίου 1943. Βρετανική κατοχή νήσων Κω και Λέρου και Γερμανική ανακατάληψη, Ναυτική Επιθεώρηση, Ιανουάριος Φεβρουάριος 1990, 461, 55-87.
[1] Φωκάς (1953) 458, 163.
[2] Συντομογραφία για το Allied Submarine Detection Investigation Committee. Πηγή: https://www.btb.termiumplus.gc.ca/tpv2alpha/alpha-eng.html?lang=eng&i=&index=alt&srchtxt. Ανακτήθηκε την 29/9/2022.
[3] Τούμπας (1954) 201, 1954.
[4] Μαγιάτης (1990) 55.
[5] Το προηγούμενο βράδυ το ΑΔΡΊΑΣ και το HMS HURWORTH είχαν δεχθεί αεροπορική επίθεση στην ίδια θαλάσσια περιοχή εκτελώντας ευρείς ελιγμούς. Βλ. Αράπης (1992) 166-169, 180.
[6] Η τουρκική ονομασία του είναι Gümüşlük. Πηγή: https://www.google.gr/maps. Ανακτήθηκε την 26/10/2022.
[7] Το Αδρίας επιστράφηκε τελικά στο Βρετανικό Ναυτικό όμως η επισκευή του κρίθηκε ασύμφορη καθώς ο πόλεμος το 1945 τελείωσε. Δημητρακόπουλος (2011) 107-108.
[8] Τούμπας (1954) 430-431.
Πηγή Φωτογραφιών
Ανακτήθηκε την 27/10/2022.
Ανακτήθηκε την 27/10/2022.
https://armynow.gr/22-oktvbrioy-19430-antitorpiliko-adrias-ploio-poy-arnhthke-na-pethanei/
Ανακτήθηκε την 27/10/2022.
Ανακτήθηκε την 27/10/2022.
https://armynow.gr/22-oktvbrioy-19430-antitorpiliko-adrias-ploio-poy-arnhthke-na-pethanei/
Ανακτήθηκε την 27/10/2022
*Ο Μιχαήλ Κατσικαρέλης είναι ιστορικός