Η κα Ελένη Τσαλκιτζή, ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια μιλάει στο GreekHumans
Διαβάστε παρακάτω αναλυτικά τη συνέντευξη που μας παραχώρησε, απαντώντας στις ερωτήσεις μας για ζητήματα ψυχολογίας που σχετίζονται με τον ελληνικό πληθυσμό.
Εισαγωγική τοποθέτηση
κ. Τσαλκιτζή, καλησπέρα σας, πρώτα από όλα να σας συγχαρώ για τις σπουδές σας. Πείτε μας αρχικά σας παρακαλώ, πως προέκυψε η ενασχόληση σας με την επιστήμη της ψυχολογίας; Τι ήταν αυτό που σας «τράβηξε» το ενδιαφέρον στις σχετικές σπουδές;
Καλησπέρα σας! Ευχαριστώ για την πρόσκληση. Ανέκαθεν με προσέλκυαν μαθήματα στο σχολείο που είχαν να κάνουν με την αναζήτηση της αιτίας, την διερεύνηση φαινομένων εμφανών και μη, και την βελτίωση της γνώσης επί θεμάτων που αφορούν τον άνθρωπο. Για αυτό και αγαπημένο μου μάθημα στο σχολείο ήταν η βιολογία. Η Ψυχολογία ως μάθημα δεν υπήρχε. Γενικά, στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα απουσιάζει η επαφή με την επιστήμη της ψυχολογίας, μια έλλειψη που θεωρώ σημαντική. Διότι από τη στιγμή που γεννιόμαστε και από τη στιγμή που βιώνουμε μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο, η ψυχολογία είναι παρούσα κάθε στιγμή. Αυτό το γιατί φερόμαστε όπως φερόμαστε, γιατί επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε κάποιες λέξεις όταν μιλάμε έναντι άλλων, γιατί νιώθουμε όπως νιώθουμε, τι εξυπηρετούν ακόμα και οι πιο απλές επιλογές που κάνουμε. Όλα αυτά με τράβηξαν στο να ασχοληθώ περαιτέρω. Η πρώτη όμως επίσημη ενασχόληση μου με την ψυχολογία ήρθε στο πανεπιστήμιο.
Ποιον κλάδο της ψυχολογίας βρίσκετε πιο ενδιαφέρον και γιατί;
Ο κάθε κλάδος της ψυχολογίας έχει την δίκη του γοητεία. Προσωπικά με γοητεύει ο κλάδος της αναπτυξιακής ψυχολογίας και η αναπτυξιακή αντίστοιχα ψυχοπαθολογία. Για αυτό εξάλλου έχω και αντίστοιχη εξειδίκευση. Η αναπτυξιακή ψυχολογία μελετάει την ανάπτυξη του ανθρώπου (σωματική, γνωστική, συναισθηματική, κοινωνική) από τη ζωή στη μήτρα μέχρι την τρίτη ηλικία και το τέλος της ζωής. Διερευνά το πώς και γιατί οι άνθρωποι αλλάζουν κατά τη πορεία της ζωής τους. Αλλά και εξάγει μέσα από αυτά συμπεράσματα και πρακτικές για να προωθήσει την ομαλή ανάπτυξη. Για παράδειγμα βοηθάει τους γονείς να αναπτύξουν ασφαλείς δεσμούς με τα παιδιά τους. Μου αρέσει γιατί ο κλάδος της αναπτυξιακής δεν περιορίζεται σε θεωρίες και ενέχει την έρευνα. Η έρευνα για μένα είναι σημαντικό κομμάτι και κίνητρο να ασχοληθώ με κάτι. Και η αναπτυξιακή ψυχολογία επιτρέπει πολλές ερευνητικές επιλογές. Μπορείς να κανείς από νατουραλιστική παρατήρηση και συνέντευξη μέχρι και μελέτη πειραματικού σχεδιασμού. Έτσι, κάτι θα μάθεις από αυτά.
Τρέχοντα Γεγονότα
Περνώντας στα γεγονότα που συνέβησαν τους τελευταίους μήνες από τον Μάρτιο του 2020 και μετά στην Ελλάδα, οι μέρες αυτές χαρακτηρίστηκαν από συνεχή lockdown (εγκλεισμούς). Πως πιστεύετε ότι λειτούργησε αυτό στην ψυχολογία του ελληνικού λαού; Παρακαλώ εξηγήστε.
Η φυσική αποστασιοποίηση, οι καραντίνες, το κλείσιμο των σχολείων, η απώλεια της απασχόλησης και του εισοδήματος άλλαξαν κατά πολύ την καθημερινότητα. Αισθήματα φόβου, άγχους, θυμού και λύπης είναι κοινές επιπτώσεις του Covid-19. Η πανδημία Covid-19 έχει συνδεθεί παγκοσμίως με αυξημένα επίπεδα άγχους, καταθλιπτικών συμπτωμάτων και συμπτωμάτων μετατραυματικής διαταραχής. Στην Ελλάδα, οι έρευνες που έχουν γίνει δείχνουν αντίστοιχα αποτελέσματα. Το lockdown συνέβαλε σε συμπτώματα άγχους, κατάθλιψης και σε ορισμένες περιπτώσεις στην εμφάνιση ιδεών θανάτου, με τον μεγαλύτερο κίνδυνο να διατρέχουν τα άτομα με προηγούμενο ψυχιατρικό ιστορικό και με διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις. Είναι σημαντικό όμως να διευκρινιστεί ότι η παρουσία συμπτωμάτων δεν αντανακλά την κλινική διάγνωση μιας ψυχικής διαταραχής.
Τα ευρήματα των ερευνών επαληθεύονται και εμπειρικά, στην καθημερινή πράξη. Βλέπεις στο γραφείο να έρχονται άνθρωποι ψυχολογικά κουρασμένοι από αυτό το «παιχνίδι» lockdown – άρση μέτρων περιορισμού. Άνθρωποι να φτάνουν στα άκρα, αποφεύγοντας παντελώς τις κοινωνικές συναναστροφές. Άνθρωποι να παρουσιάζουν εμμονές υποχονδριακού τύπου. Ο καθένας αντιδρά διαφορετικά.
Ερχόμενοι στο σήμερα, πιστεύετε ότι η ψυχολογική κατάσταση των πολιτών της χώρας έχει βελτιωθεί; Έχουν πραγματοποιηθεί «βήματα προς τα εμπρός»;
Ας μη ξεχνάμε ότι οι συνθήκες περιορισμού ενόψει του Covid-19 απαριθμούν σχεδόν δυο χρόνια και κανείς δεν τις υποδέχτηκε με χαρά. Ακόμα και η παραμικρή υπενθύμιση του παλιού τρόπου ζωής συμβάλλει θετικά στη διάθεση. Με την χαλάρωση των μέτρων περιορισμού, επήλθε ένα αίσθημα αισιοδοξίας ότι όλο αυτό θα τελειώσει και θα επιστρέψουμε κάποια στιγμή (σύντομα κατ’ ευχήν) στους παλιούς ρυθμούς ζωής χωρίς αποστάσεις, μάσκες και φόβο νόσησης. Είδαμε και με τα μάτια μας ότι με την χαλάρωση των μέτρων, οι άνθρωποι κατέκλυσαν αμέσως τους εξωτερικούς χώρους και τους χώρους εστίασης, ξεκίνησαν τις μαζώξεις, τα πάρτι, τα ταξίδια. Και φυσικά όλα αυτά συνέβαλαν θετικά στη ψυχολογία του ελληνικού λαού. Βήματα προς τα εμπρός στην ψυχολογία έχουν γίνει. Αλλά τα βήματα αυτά είναι διστακτικά. Γιατί από πίσω εγκυμονεί ο φόβος του προσωρινού και συνάμα η σκέψη «να χαρούμε, να διασκεδάσουμε, να βγούμε όσο προλαβαίνουμε». Εξού και αυτή η υπερβολή που φαίνεται να χαρακτηρίζει τις εξόδους.
Είναι γεγονός πως η ψυχολογική κόπωση των προηγούμενων μηνών (δυσχερής οικονομική κατάσταση) του λαού έχει αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια της, ίσως έχει δημιουργήσει προβλήματα κατάθλιψης. Με ποιους τρόπους μπορούν αυτά τα προβλήματα να ξεπεραστούν;
Δεν θα έλεγα ανεξίτηλα αλλά σίγουρα έχουν εγγραφεί στη μνήμη μας βιώματα που θα τα αφηγούμαστε σε επόμενες γενιές. Το κατά ποσό το ψυχολογικό τίμημα όλων αυτών είναι ή όχι καθοριστικό εξαρτάται από την αντίδραση και τα μέσα του κάθε οργανισμού. Ενόψει οποιαδήποτε απειλητικής συνθήκης, ο οργανισμός προσπαθεί να προστατέψει την ομοιόσταση του και αντίστοιχα να προσαρμοστεί. Στη φάση αυτή μπορεί να εμφανιστούν αντιδράσεις άγχους και κατάθλιψης. Η αντιμετώπιση αυτών ξεκινάει από μια βασική παραδοχή: Δεν μπορώ να ελέγξω τι συμβαίνει (π.χ Covid-19). Μπορώ όμως να ελέγξω το τι από αυτά θα με επηρεάσει, πώς και πόσο. Αξίζει να σκεφτώ:
1) Τι μπορώ να ελέγξω;
2) Μήπως υπερεκτιμάω την πιθανότητα του χειρότερου σεναρίου;
3) Ποιες στρατηγικές με έχουν βοηθήσει στο παρελθόν με δύσκολες καταστάσεις που θα μπορούσαν να με βοηθήσουν και τώρα;
4) Ποια θετική/βοηθητική δράση μπορώ να κάνω τώρα;
Ιδιαίτερα σημαντικά εδώ είναι η ψυχοεκπαίδευση για το στρες και την ψυχική δυσφορία (διαχείριση συναισθημάτων) και η αναζήτηση/διατήρηση ενός υποστηρικτικού πλαισίου (οικογένεια, φίλοι). Να μοιραστούμε δηλαδή όσα νιώθουμε και σκεφτόμαστε. Έχει αποδειχθεί και επιστημονικά ότι το μοίρασμα συμβάλλει την μείωση της έντασης των βιωμένων συναισθημάτων. Αν δούμε ότι τα προβλήματα επιμένουν (διάρκεια) ή αυξάνονται (ένταση, αύξηση δυσφορίας- δυσλειτουργικότητας), και ότι η προσαρμοστική μας απόκριση είναι ανεπαρκής, τότε θα χρειαστεί να απευθυνθούμε σε κάποιο ειδικό ψυχικής υγείας. Σε περιπτώσεις διαταραχής (αγχώδους, καταθλιπτικής κτλ), η βέλτιστη θεραπεία προκύπτει από τον συνδυασμό ψυχοθεραπείας και φαρμακευτικής αγωγής.
Είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό εδώ να προσθέσω ένα πολύ πρόσφατο εύρημα μιας μεγάλης καλής ποιοτικά μελέτης που δημοσιεύτηκε πριν λίγες μέρες στο Lancet. Βρέθηκε ότι τελικά το ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα του κόσμου αποδείχτηκε πολύ πιο ικανό από το αναμενόμενο. Ερευνητικά δεδομένα από όλα τα κόσμο έδειξαν ότι το καλοκαίρι συνέβη κάτι εντυπωσιακό: τα προηγουμένως μέτρια επίπεδα κατάθλιψης, άγχους και δυσφορίας επανήλθαν στα επίπεδο προ Covid-19! Οι άνθρωποι είμαστε τελικά πολύ πιο ψυχικά ανθεκτικοί από όσο νομίζουμε. Διαθέτουμε αυτό που κάποιοι ερευνητές ονομάζουν ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα, δηλαδή ένα πλήθος γνωστικών ικανοτήτων που μας καθιστούν ικανούς να κάνουμε το καλύτερο δυνατό ακόμα και στην χειρότερη των καταστάσεων. Μέσα από την παγκόσμια κρίση που έφερε ο Covid-19 μάθαμε ότι οι άνθρωποι μπορούν να διαχειριστούν προσωρινές αλλαγές στον τρόπο ζωής τους -όπως το να δουλεύουν από το σπίτι ή να σταματήσουν τα ταξίδια- πολύ καλύτερα από όσο προέβλεψαν κάποιοι.
Καθώς κοιτάζουμε το μέλλον με οποίες προκλήσεις αυτό μπορεί να ενέχει, ας θυμόμαστε αυτό το μάθημα, ένα μάθημα που το μάθαμε μετά από πολύ κόπο: Οι άνθρωποι δεν είμαστε παθητικά θύματα της αλλαγής αλλά ενεργοί διαχειριστές της δίκης μας ευημερίας. Αυτή η γνώση πρέπει να μας δίνει δύναμη ώστε να κάνουμε τις αλλαγές – ανατρεπτικές ίσως- που χρειάζεται η κοινωνία αλλά και τα άτομα που έχουν πληγεί περισσότερο.
Κλείνοντας, ποιο μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στους συμπολίτες μας που αντιμετώπισαν κατάθλιψη το προηγούμενο διάστημα, καθώς και σε αυτούς που βρίσκονται σε απόγνωση, σκεπτόμενοι τις δύσκολες ημέρες που έρχονται;
Έχετε κάθε δικαίωμα να νιώθετε όπως νιώθετε. Επιτρέψτε στον εαυτό σας να αισθανθεί θλίψη ή οποιοδήποτε αρνητικό συναίσθημα. Πάρτε μια ανάσα. Να είστε σίγουροι/ες ότι δεν είστε οι μόνοι/ες που αισθάνεστε έτσι. Είναι απόλυτα φυσιολογικό να αισθάνεστε αγχωμένος, λυπημένος, θυμωμένος, φοβισμένος, μπερδεμένος κατά τη διάρκεια μιας κρίσης. Όμως, θυμηθείτε τις δυνάμεις και τις ικανότητες που διαθέτετε για να ανταπεξέλθετε στις δύσκολες αυτές στιγμές. Είναι πολύ πιθανόν να τα έχετε καταφέρει και σε πιο δύσκολες από αυτές. Και αν οι αντοχές σας καταρρέουν, είναι ΟΚ. Είναι ΟΚ να ζητήσεις βοήθεια. Μιλά σε κάποιον που αισθάνεσαι δικό σου. Οι δικοί μας άνθρωποι νοιάζονται για μας. Μπορείς να απευθυνθείς σε ειδικό αν βλέπεις ότι το στρες ή η θλίψη παρεμβαίνει στην καθημερινότητα σου πολλές μέρες στη σειρά.
Σας ευχαριστώ θερμά για την συζήτηση μας και εύχομαι καλή σας συνέχεια στο πολυδιάστατο έργο σας.
Και εγώ σας ευχαριστώ!
Για το GreekHumans
Αριστείδης Ρούνης, Ιδρυτής και αρχισυντάκτης