Του Γρηγόρη Σαρβάνη*
Είναι γεγονός ότι η ημέρα των Θεοφανείων συνιστά μια από τις μεγαλύτερες Δεσποτικές γιορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μάλιστα, μέχρι τον 4ο αιώνα τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια εορτάζονταν μαζί, αποτελώντας τα λεγόμενα «Επιφάνεια». Ο διαχωρισμός των δύο εορτών, όπως τον γνωρίζουμε ως και σήμερα, επικράτησε αρχικά στη Δυτική Εκκλησία και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην Ανατολική Εκκλησία (https://shorturl.at/0Wc55, τελευταία πρόσβαση στις 4/1/2025). Δεν πρέπει να λησμονείται επίσης ότι τα Θεοφάνεια ήταν μια από τις ημέρες του εκκλησιαστικού έτους, κατά την οποία βαπτίζονταν, ή εναλλακτικά «φωτίζονταν», μεγάλος αριθμός κατηχούμενων. Έτσι, η γιορτή έλαβε σταδιακά το προσφιλές στον λαό όνομα «Φώτα» (https://shorturl.at/Z7xf6, τελευταία πρόσβαση στις 4/1/2025).
Το θεολογικό περιεχόμενο των Θεοφανείων, στα πλαίσια των οποίων αποκαλύπτεται στον κτιστό άνθρωπο η Τριαδική Θεότητα, είναι αναντίρρητα πολύ υψηλό. Γι’ αυτό και η λαϊκή σοφία περιέλαβε τη συγκεκριμένη γιορτή στις ημέρες παρατεταμένης αργίας, όπως δείχνει η ρήση «δύο (ημέρες ανάπαυσης) Χριστούγεννα, δυο Φώτα και έξι την Ανάσταση». Ταυτόχρονα, ο λαός πλαισίωσε τον λαμπρό εκκλησιαστικό εορτασμό του Αγίου Δωδεκαημέρου με ένα ευρύ φάσμα εθίμων και παραδόσεων. Μια τέτοια εκδήλωση, στην οποία αποκαλύπτεται ο λαογραφικός πλούτος των ημερών, είναι και το έθιμο του στολισμού του «θρόνου» στην Επανομή Θεσσαλονίκης, ένα χωριό που κατοικείται από γηγενείς Έλληνες Μακεδόνες.
Επιδιώκοντας εξαρχής να ξεκαθαρίσουμε το εννοιολογικό περιεχόμενο των όρων, στην περίπτωση της Επανομής ως «θρόνος» νοείται «ένα ξύλινο κουβούκλιο (παρόμοιο με αυτό του επιταφίου), το οποίο έστηναν στις δύο ενοριακές εκκλησίες κατά την εορτή των Θεοφανείων, αφού το στόλιζαν κορίτσια και γυναίκες με λεμόνια και πορτοκάλια, ανάμεσα στα οποία παρενέβαλαν λουλούδια εποχής και κλαδιά από ταφλάνια» [Θ. Παζαράς, Τ’ Απανουμιτ΄κα (Το γλωσσικό ιδίωμα της Επανομής), εκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη 2017, σ. 94]. Προκειμένου να περιγράψουμε πιο αναλυτικά τα τεκταινόμενα, μεταφέρουμε τις μαρτυρίες του δασκάλου Αθανασίου Τσακνάκη, ο οποίος κατέγραψε την προφορική παράδοση της Επανομής (Αθ. Τσακνάκης, Χρονικά της Χαλκιδικής. Επανομή. Ιστορία-Λαογραφία, Περιοδική Έκδοσις Ιστορικής-Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής, τεύχος 17-18, εκδ. Μ. Τριανταφύλλου, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 113-114), αλλά και του π. Αθανασίου Κατζιγκά, ο οποίος συμμετείχε ως εφημέριος μέχρι και πριν μερικά χρόνια στην αναβίωση του εθίμου [Αθ. Κατζιγκάς (Πρωτοπρεσβ.), Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Επανομής. Η Ενορία μας, εκδ. Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Επανομή 2006, σ. 85-88].
Εκκινώντας από το στάδιο της προετοιμασίας, οι ιερείς και οι εκκλησιαστικοί επίτροποι φροντίζουν να εξασφαλίσουν τα εσπεριδοειδή που κατέχουν την κεντρική θέση στο έθιμο, δηλαδή τα πορτοκάλια και τα λεμόνια. Κατά τον περασμένο αιώνα, είναι γνωστό ότι λίγες ημέρες πριν τα Φώτα οι επίτροποι των δύο τότε ενοριών της Επανομής, δηλαδή του Αγίου Γεωργίου και της Παναγίας, μίσθωναν σούστες και μετέβαιναν στη λαχαναγορά της Θεσσαλονίκης, όπου πραγματοποιούσαν έναν πρόχειρο διαγωνισμό, ώστε να αγοράσουν την απαραίτητη ποσότητα των εσπεριδοδειδών. Με το πέρασμα του χρόνου και με τη σταδιακή βελτίωση των μετακινήσεων, η διαδικασία αυτή εγκαταλείφθηκε και οι ενορίες προμηθεύονται τα πορτοκάλια και τα λεμόνια απευθείας από τους εμπόρους.
Εικόνα 1: Τα στολισμένα πορτοκάλια και λεμόνια στον Ιερό Ναό Αγίου Αργύριου Επανομής (Ιανουάριος 2025)
Στη συνέχεια, αναλαμβάνουν δράση τα μικρά κορίτσια και οι γυναίκες της κάθε ενορίας, οι οποίες, κατά την παραμονή των Φώτων, στολίζουν με λεμόνια και πορτοκάλια όλα τα κεντρικά σημεία του ναού, όπως οι εικόνες του τέμπλου, οι κανδήλες και οι πολυέλαιοι.
Εικόνα 2: Στολισμός του πολυλελαίου στον Ιερό Ναό Αγίου Αργυρίου Επανομής (Ιανουάριος 2025)
Εικόνα 2: Στολισμός της φιάλης αγιασμού στον Ιερό Ναό Αγίου Αργυρίου Επανομής (Ιανουάριος 2025)
Η ίδια ομάδα αναλαμβάνει να στολίσει με πορτοκάλια και λεμόνια τον λεγόμενο «θρόνο», δηλαδή το κουβούκλιο του Επιταφίου, στη βάση του οποίου τοποθετείται η εικόνα της Βάπτισης του Χριστού. Ανάμεσα στα εσπεριδοειδή παλαιότερα τοποθετούνταν άνθη από το θαμνώδες φυτό, που φέρει το όνομα «ευώνυμος», ενώ σήμερα χρησιμοποιείται ποικιλία λουλουδιών. Επιπλέον, τα πορτοκάλια και τα λεμόνια στολίζονται με μοσχοκάρφια γαρύφαλλου. Εκτός από τον στολισμό του «θρόνου», χρειάζεται να υπογραμμιστεί η παλαιότερη απόδοση τιμών και προς το πρόσωπο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, στην εικόνα του οποίου οι γυναίκες τοποθετούσαν στεφάνι με επιχρυσωμένα λεμόνια και πορτοκάλια. Τέλος, ο «θρόνος» μεταφέρεται σε περίοπτη θέση και συγκεκριμένα στο μεσαίο κλίτος του ναού, κάτω από τον πρώτο πολυέλαιο.
Εικόνα 3: Ο στολισμένος “θρόνος” στον Ιερό Ναό Αγίου Αργυρίου Επανομής (Ιανουάριος 2025)
Κατά την κυριώνυμη ημέρα των Θεοφανείων, όταν πλησιάζει η ώρα του Μεγάλου Αγιασμού, η τέλεση της ακολουθίας δεν πραγματοποιείται εντός του ιερού Ναού, ούτε σε κάποια φιάλη περιμετρικά, αλλά σχηματίζονται πομπές ιερέων, ψαλτών και πιστών από όλες τις ενορίες της Επανομής, οι οποίες μεταβαίνουν στην κεντρική πλατεία του χωριού, το λεγόμενο «παζάρ’» [Θ. Παζαράς, ό.π., σ. 192). Ο ορισμός του «παζαριού» ως σημείου συνάντησης των ενοριών φαίνεται να συνδέεται και με την ύπαρξη ενός μεγάλου πηγαδιού, το οποίο υπήρχε παλαιότερα στον ευρύτερο χώρο και σε αυτό τελούνταν ο Αγιασμός. Με βάση προηγούμενη αρθρογραφία μας πάνω στο ζήτημα των πηγαδιών της Επανομής, μάλλον πρόκειται για το παζαριώτικο πηγάδι (Βλ. Τα πηγάδια της Επανομής-Μέρος Α). Σύμφωνα με το τελετουργικό, οι πομπές ξεκινούν έως και σήμερα με σύγχρονο ρυθμικό χτύπημα της καμπάνας των ναών. Έπειτα, πραγματοποιείται η συνάντηση των «θρόνων», οι οποίοι στήνονται ο ένας πλάι στον άλλο. Ακολουθεί η ανάγνωση των κατανυκτικών και έμπλεων υψηλών θεολογικών νοημάτων ευχών του Μεγάλου Αγιασμού. Στο τέλος της ακολουθίας, κλήρος και λαός ψάλλουν το Απολυτίκιο της ημέρας, ενώ κατά την αναφορά στο Άγιο Πνεύμα, που εμφανίστηκε κατά τη Βάπτιση του Χριστού «εν είδει περιστεράς», αφήνονται λευκά περιστέρια, τα οποία πετούν πάνω από τους «θρόνους». Στη συνέχεια, οι πομπές επιστρέφουν στις εκκλησίες, όπου διανέμεται ο Μέγας Αγιασμός και το αντίδωρο.
Επιπλέον, τις επόμενες ημέρες μετά την γιορτή των Φώτων οι πιστοί λαμβάνουν από τους ναούς τα πορτοκάλια και τα λεμόνια ως ευλογία. Παλιότερα, η διανομή των εσπεριδοειδών γινόταν από τον νεωκόρο ή τους εκκλησιαστικούς επιτρόπους, οι οποίοι περιέρχονταν τα σπίτια του χωριού, φτάνοντας ακόμα και μέχρι την Κερασιά (Καραμπουρνού), χωριό με το οποίο ιστορικά υπήρχαν στενές σχέσεις.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προέλευση του εθίμου, ζήτημα για το οποίο έχει προταθεί ποικιλία εκδοχών. Σύμφωνα με τον λαογράφο και ζωγράφο Χρήστο Παπαχρήστο, μετά την Επανάσταση της Χαλκιδικής, στην οποία συμμετείχαν ενεργά και οι κάτοικοι της Επανομής, οι τουρκικές αρχές είχαν απαγορεύσει την τέλεση κάθε είδους θρησκευτικής εκδήλωσης εκτός των ναών. Έτσι, οι Επανομίτες, προκειμένου να υπερβούν τον περιορισμό αυτό, δημιούργησαν σταυρούς και εξαπτέρυγα με πορτοκάλια και λεμόνια, με τρόπο που μπορούσαν να τελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, χωρίς να γίνονται αντιληπτοί από τους κατακτητές. Η πρακτική αυτή διατηρήθηκε με τον στολισμό του «θρόνου» τα επόμενα χρόνια (Χ. Παπαχρήστου, Γέφυρα στο παρελθόν μας. Η λαογραφία, η ιστορία, η ζωή της Επανωμής, μέρος πρώτο, εκδ. Γραφικές Τέχνες Επανομής, Επανωμή 1997, σ. 128-129).
Από την άλλη πλευρά, ο δάσκαλος Αθανάσιος Τσακνάκης σημειώνει ότι «ίσως το εύκολο κύλισμα του λεμονιού και του πορτοκαλιού πάνω στη γη να συμβολίζη τον εύκολο πλου των πλοίων, διότι πολλοί Επανομίτες κατά το 1821 ύστερα από παραμονή τριών ή τεσσάρων χρόνων στα νησιά του Αιγαίου, όπου υπάρχει το έθιμο αυτό, επέστρεψαν στο χωριό και πιθανόν έφεραν το έθιμο» (Αθ. Τσακνάκης, ό.π., σ. 107). Αξίζει να σημειωθεί ότι μέρος της πληροφορίας αυτής επιβεβαιώνεται από τη σύγχρονη ιστορική έρευνα, στα πλαίσια της οποίας έχει διαπιστωθεί ότι αφενός πολλοί κάτοικοι της Επανομής μετά την αποτυχία της Επανάστασης της Χαλκιδικής βρήκαν καταφύγιο στα νησιά των Σποράδων (Σκιάθος & Σκόπελος) αφετέρου πολλοί επανέκαμψαν μέσα στην επόμενη δεκαετία λόγω της χορήγησης γενικής αμνηστίας [Ν. Παπαοικονόμου, Η Επανομή κατά την οθωμανική περίοδο, στο Θ. Παζαράς (επιμ.) Ιστορία και Μνημεία της Επανομής, Πρακτικά επιστημονικής και πολιτιστικής εσπερίδας (Επανομή 6 Μαΐου 2018), εκδ. Δ. Θερμαϊκού 2019, σ. 108-110].
Τέλος, ο π. Αθανάσιος Κατζιγκάς μεταφέρει μέρος του άρθρου του καθηγητή Θεοχάρη Παζαρά για το θέμα. Σύμφωνα με την αναφορά αυτή, πρόκειται για παμπάλαιο έθιμο, το οποίο είναι πιθανό να έφτασε στην Επανομή από τον χώρο της Ανατολής από προσκυνητές των Αγίων Τόπων, οι οποίοι εφάρμοσαν στον τόπο τους όσα είδαν στα Ιεροσόλυμα (Αθ. Κατζιγκάς ό.π., σ. 89). Ωστόσο, επειδή δεν καταφέραμε να μελετήσουμε πρωτογενώς το άρθρο του Παζαρά και δεν γνωρίζουμε σε ποιον ακριβώς βαθμό διαπλέκεται η πληροφορία του πατρός Αθανασίου με το έργο του καθηγητή μεταφέρουμε την παραπάνω εκδοχή με κάθε επιφύλαξη.
Κλείνοντας, η ύπαρξη διαφορετικών εκδοχών σχετικά με την προέλευση του εθίμου δεν πρέπει να μας προβληματίζει, αλλά να αποτελέσει έναυσμα για μια αρτιότερη ιστορική και λαογραφική μελέτη του στολισμού του «θρόνου». Η υπόθεση ότι πρόκειται για πρακτική που υιοθετήθηκε κατά μίμηση φαίνεται να έχει κάποια ερείσματα, αφού δεν πρέπει να λησμονείται και ότι οι καρποί που κατέχουν πρωτεύουσα θέση στους στολισμούς, δηλαδή τα πορτοκάλια και τα λεμόνια, δεν ευδοκιμούν στην περιοχή, λόγω των καιρικών συνθηκών. Ταυτόχρονα, ανάλογες περιπτώσεις στολισμού ναών με εσπεριδοειδή απαντώνται και σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας, όπως τα Βασιλικά, το Ασβεστοχώρι, ο Χορτιάτης, το Μελισσοχώρι, το Λιτόχωρο και τα Νταρνακοχώρια Σερρών (https://ethermaikos.gr/theofania-stin-epanomi-o-stolismos-tou-thronou/, τελευταία πρόσβαση στις 4/1/2025). Ανεξάρτητα από την παραπάνω προβληματική, η οποία αποτελεί έργο ειδικών επιστημόνων, αποτελεί χρέος όλων των κατοίκων της Επανομής τόσο η διαφύλαξη του εθίμου του «θρόνου» όσο και η ευρύτερη προβολή και διάχυσή του.
Πηγή φωτογραφιών: Γρηγόρης Σαρβάνης
* Ο Γρηγόρης Σαρβάνης είναι Δάσκαλος – Θεολόγος