Η επίδραση της μικρασιατικής καταστροφής στις τέχνες
Μνήμη και δημιουργία
Του Σπύρου Τσεβά*
Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 υπήρξε ένα από τα πιο καθοριστικά γεγονότα του 20ού αιώνα για τον Ελληνισμό, με βαθιές συνέπειες όχι μόνο στον κοινωνικό και πολιτικό ιστό, αλλά και στο πολιτισμικό τοπίο της Ελλάδας. Οι τέχνες, ως ένας από τους δέκτες ιστορικών γεγονότων, αντανακλούν έντονα την τραυματική αυτή εμπειρία, είτε μέσα από την προσπάθεια αποτύπωσης κι απεικόνισης των χαμένων πατρίδων, είτε μέσω της επεξεργασίας του ξεριζωμού και της προσφυγιάς.
Η άφιξη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία αποτέλεσε σημείο – σταθμό για την ελληνική κοινωνία. Περίπου 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι έφεραν μαζί τους ήθη, έθιμα, μουσικά ακούσματα, κάθε είδους τέχνη και καθημερινές συνήθειες που διαφοροποιούνταν σημαντικά από την τότε κυρίαρχη πολιτισμική κουλτούρα του ελλαδικού χώρου. Η διασταύρωση αυτών των πολιτισμικών ρευμάτων οδήγησε στη γέννηση νέων καλλιτεχνικών μορφών, αλλά και σε ανανέωση των παλιών.
Λογοτεχνία και ποίηση
Η μικρασιατική τραγωδία επηρέασε βαθιά τη νεοελληνική λογοτεχνία. Συγγραφείς όπως ο Ηλίας Βενέζης και ο Στρατής Δούκας αποτύπωσαν με συγκλονιστικό βιωματικό τρόπο την καταστροφή. Το έργο <<Το νούμερο 31328>> (1931) του Βενέζη αποτελεί ένα ντοκουμέντο φρίκης και ταυτόχρονα μια λογοτεχνική κατάθεση για τη βαρβαρότητα που έζησαν οι αιχμάλωτοι Έλληνες της Μικράς Ασίας. Αποτυπώνονται οι προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα ο οποίος συνελήφθη από τους Τούρκους κι οδηγήθηκε στα τάγματα εργασίας (αμελέ ταμπουρού). Περιγράφει με ειλικρίνεια τις απάνθρωπες συνθήκες και τον αγώνα για επιβίωση των κρατουμένων.
Επίσης, ο Βενέζης εξέδωσε κι άλλα έργα τα οποία είχαν έντονη επιρροή από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ένα εξ αυτών είναι η <<Γαλήνη>> (1939) με τον συγγραφέα να καταγράφει το μετά της Μικρασιατικής Καταστροφής, τη ζωή των προσφύγων στην Ελλάδα, τον κοινωνικό αποκλεισμό, την ελπίδα για ένταξη και τη νοσταλγία για τη χαμένη πατρίδα. Έπειτα , ακολούθησε το έργο <<Αιολική Γη>> (1943) , ένα έργο που αποτυπώνεται η ζωή στη Μικρά Ασία πριν την καταστροφή μέσα από την παιδική ματιά του αφηγητή.
Αντίστοιχα, ο Δούκας στο έργο του , <<Ιστορία ενός αιχμαλώτου>> (1929) δημιουργεί ένα λιτό αλλά δυνατό αφήγημα επιβίωσης και ανθρωπιάς μέσα στη δίνη του πολέμου. Με μια λιτή , σχεδόν στα όρια του προφορικού λόγου αφήγηση, το έργο του βασίζεται σε μαρτυρία ενός στρατιώτη που επέζησε της αιχμαλωσίας και τον οποίο ο συγγραφέας γνώρισε προσωπικά. Η απλότητα του ύφους κι ο σχεδόν εξομολογητικός χαρακτήρας αυτού εντείνει τη δραματικότητα του έργου και την αυθεντικότητα της αφήγησης. Ο κεντρικός ήρωας έρχεται αντιμέτωπος στο έργο όχι μόνο με την αιχμαλωσία, αλλά αντικρίζει και την άλλη όψη του νομίσματος με την απρόσμενη ανθρωπιά των απλών προσώπων , ακόμα κι από την πλευρά του <<εχθρού>>.
Μουσική και λαϊκό τραγούδι
Η μουσική επηρεάστηκε καταλυτικά από τον προσφυγικό πολιτισμό , θέτοντας τις βάσεις για τη δημιουργία μιας μουσικής κουλτούρας με προεκτάσεις μέχρι και σήμερα κι αποτελώντας ταυτόχρονα το πιο άμεσο <<όχημα>> ενσωμάτωσης των προσφύγων στο νέο τους περιβάλλον . Οι Μικρασιάτες έφεραν μαζί τους το αστικό μουσικό ιδίωμα της Σμύρνης, που αποτέλεσε τη βάση για την εξέλιξη του ρεμπέτικου τραγουδιού. Χαρακτηριζόταν από έντονα μελωδικά στοιχεία, πολυφωνία, καθώς και πλούσια ενορχήστρωση. Η χρήση παραδοσιακών ανατολίτικων οργάνων όπως το σαντούρι, το ούτι και το κανονάκι και η συγχώνευση των ήχων αυτών με το βιολί προσδίδουν έντονο λυρικό χαρακτήρα.
Ο Μάρκος Βαμβακάρης, η Ρόζα Εσκενάζυ και ο Βασίλης Τσιτσάνης συγχώνευσαν τους ήχους της Ανατολής με τα ελλαδικά στοιχεία, δημιουργώντας ένα νέο μουσικό ιδίωμα που μιλούσε για τον πόνο, τη φτώχεια και τη νοσταλγία. Αυτό το μουσικό ρεύμα διασταυρώθηκε με τις λαϊκές φόρμες του Πειραιά και των αστικών κέντρων τα επόμενα χρόνια , συμβάλλοντας καθοριστικά στη γέννηση κι ιδιαίτερα στην εξέλιξη του ρεμπέτικου τραγουδιού.
Εικαστικές τέχνες
Στον χώρο των εικαστικών τεχνών, η προσφυγική εμπειρία αποτυπώθηκε σε πίνακες και έργα που επικεντρώθηκαν στον ανθρώπινο πόνο, τη μνήμη και τον ξεριζωμό. Αυτές οι έννοιες αποτυπώθηκαν στον καμβά όχι μόνο με δραματικότητα αλλά με έντονη ευαισθησία και συμβολισμό. Καλλιτέχνες όπως ο Σπύρος Βασιλείου και ο Γιώργος Ιακωβίδης δημιούργησαν έργα που, είτε άμεσα είτε έμμεσα, αντλούσαν από τις μνήμες της καταστροφής επικεντρωμένοι κατά κύριον λόγο σε συμβολικά τοπία κι ανθρώπινες μορφές.
Βέβαια, η άφιξη των προσφύγων δεν έφερε μόνο πλούσια θεματολογία και νέους καλλιτέχνες. Άνθρωποι κι ειδικότερα τεχνίτες με τις γνώσεις τους και τη νέα αισθητική που ανέπτυξαν καταφέρνουν να φέρουν στο προσκήνιο νέες τάσεις , συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην πολιτιστική ανανέωση της Αθήνας και των άλλων πόλεων. Παράλληλα , αξίζει να τονιστεί ότι η εγχώρια καλλιτεχνική παραγωγή εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα με τα έργα αγιογράφων και κεραμέων.
Επίλογος
Η Μικρασιατική Καταστροφή, παρά την οδύνη και την τραγικότητά της, λειτούργησε ως ισχυρό δημιουργικό ερέθισμα για τις τέχνες στην Ελλάδα. Μέσα από τη διαχείριση της συλλογικής μνήμης, οι τέχνες κατέγραψαν, θεράπευσαν και ανασυγκρότησαν ένα πληγωμένο εθνικό ηθικό, δίνοντας φωνή σε εκείνους που ξεριζώθηκαν αλλά δεν σίγησαν, μια φωνή που μέσα από σύγχρονα έργα συνεχίζει να ακούγεται έως σήμερα.
Βιβλιογραφία
– Βενέζης, Ηλίας. Το νούμερο 31328. Αθήνα: Εστία, 1931.
– Δούκας, Στρατής. Ιστορία ενός αιχμαλώτου. Αθήνα: Ίκαρος, 1929.
Παπακώστας, Νίκος. Η μουσική σχολή της Σμύρνης και το ρεμπέτικο. Αθήνα: Αγγελάκη, 2022.
– Αράπογλου , Εβίτα. Μικρά Ασία , Λάμψη- Καταστροφή – Ξεριζωμός – Δημιουργία. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2022.
Πηγή εικόνας
* Βιογραφικό συντάκτη
https://greekhumans.com/o-spyros-tsevas-syntakths-sto-greekhumans/