Του Στέφανου Σκαρμίντζου*
Η ανθρώπινη παρουσία στον περσικό χώρο αρχίζει από την παλαιολιθική εποχή γύρω στα 45.000 π.Χ. Η χρήση των μετάλλων άρχισε περίπου στα 5.000 π.Χ. Περίπου στα 3500 π.Χ. άρχισε η κατεργασία του ορείχαλκου. Οι Ελαμίτες αρχίζουν να αναπτύσσουν τον πολιτισμό τους με κέντρο τα Σούσα αλλά υποφέρουν από τις καταστρεπτικές εισβολές των Ασσυρίων. Στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ., εμφανίζονται οι Μήδοι που σε συμμαχία με τους Βαβυλωνίους τους Ελαμίτες και τους Σκύθες κατέστρεψαν την Ασσυριακή αυτοκρατορία τον 7ο προχριστιανικό αιώνα και δημιούργησαν την πρώτη περσόφωνη αυτοκρατορία. Οι Μήδοι είναι επικυρίαρχοι της ιρανικής φυλής των Περσών.
Στα μέσα του 6ου προχριστιανικού αιώνα, ο Πέρσης εγγονός του βασιλιά των Μήδων Κύρος καταλαμβάνει τον θρόνο και ιδρύει την αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών. Νικά διαδοχικά τους Λυδούς και τους Βαβυλωνίους και απορροφά τις κτήσεις τους. Γίνεται με τον τρόπο αυτόν, επικυρίαρχος των Ελλήνων της Μ. Ασίας και των Φοινίκων. Ο Κύρος σκοτώθηκε σε πόλεμο ενάντια στους νομάδες στα βορειοανατολικά του Ιράν. Ο διάδοχός του Καμβύσης καταλαμβάνει την Κύπρο και την Αίγυπτο αλλά πεθαίνει εκεί. Στην δυναστική έριδα που ακολουθεί επικρατεί ο Δαρείος, ο οποίος εκτείνει τα σύνορα ανατολικά αλλά αποτυγχάνει ενάντια στους Σκύθες στο Βορρά. Η οικονομική του πολιτική απέτυχε να εξισορροπήσει μεταξύ Φοινίκων και Ιώνων εμπόρων με συνέπεια το ξέσπασμα της Ιωνικής επανάστασης. Με αφορμή την εμπλοκή των μητροπολιτικών Ελλήνων οι στρατηγοί του Δαρείου κατέλαβαν την Θράκη και την Δωδεκάνησο αλλά αποκρούστηκαν στο Μαραθώνα το 490 π.Χ.. Ο διάδοχος Ξέρξης κατέλαβε την Θράκη και την Μακεδονία και έφτασε ως την Αττική αλλά αποκρούστηκε στην Σαλαμίνα. Η ελληνική αντεπίθεση απέσπασε την Μ.Ασία και τη Κύπρο από τους Αχαιμενίδες που επανήλθαν δωροδοκώντας τις αντιμαχόμενες παρατάξεις των ελληνικών εμφυλίων μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Πριν τον Μ. Αλέξανδρο, η εκστρατεία του Αγησίλαου της Σπάρτης παραλίγο να γονατίσει την Περσική Αυτοκρατορία. Μετά την άνοδο της Μακεδονίας ο Μ Αλέξανδρος εισέβαλε με επιτυχία στην Ασία και κατέλυσε την Αχαιμενκή αυτοκρατορία. Μετά τον θάνατό του, η περιοχή πέρασε στον έλεγχο των Σελευκιδών. Οι Σελευκίδες έκαναν μεγάλη χρήση των Περσών ιππέων και τοξοτών αλλά το κέντρο τους ήταν στην Συρία. Η ιρανική φυλή των Πάρθων κατέλυσε το Σελευκιδικό βασίλειο, Οι Πάρθοι εμπόδισαν την ρωμαϊκή εξάπλωση προς Ανατολάς αλλά δεν κατάφεραν να εξαπλωθούν προς Δυσμάς.
Το 226 μ.Χ. ο αρχιερέας Αρδεσίρ οργάνωσε εξέγερση κατά των Πάρθων και ίδρυσε την δυναστεία των Σασσανιδών. Οι Σασσανίδες αρχικά προσπάθησαν να εξαφανίσουν την ελληνική επιρροή αλλά τα ελληνικά ήταν η εμπορική γλώσσα (lingua franca) από την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου. Ο Βασιλιάς Σαπώρ Α΄ απέσπασε την Αρμενία και την Γεωργία από τους Ρωμαίους και το 260 μ,Χ. αιχμαλώτισε τον αυτοκράτορα Βαλεριανό πυροδοτώντας την κρίση του 3ου αιώνα στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι Σασσανίδες όμως ήρθαν σε συνεννόηση με τον Αυρηλιανό που είχε καταλάβει την Παλμύρα. Δυναστικές έριδες επέτρεψαν στους Ρωμαίους να αποσπάσουν εδάφη στον Καύκασο. Ο βασιλιάς Σαπώρ Β απέκρουσε τον Ιουλιανό και ανακατέλαβε την Αρμενία. Ο Ισδιγέρδης Α΄ κατεδίωξε τον Χριστιανισμό. Το κράτος αντιμετώπισε επιτυχώς τις επιδρομές νομάδων από τα ανατολικά και οι διωγμοί των Χριστιανών έπαψαν. Η εμπλοκή των Βυζαντινών στις δυναστικές έριδες των Σασσανιδών επέφερε την επανάληψη του πολέμου αλλά ο στρατηγός Βελισάριος σταθεροποίησε την κατάσταση. Οι Σασσανίδες ωστόσο ειχαν μεγαλύτερο έλεγχο στην Μεσοποταμία. Η πτώση του αυτοκράτορα Μαυρικίου έκανε τον Χοσρόη τον Β΄ να ξαναρχίσει την σύγκρουση. Αρχικά είχε επιτυχίες αλλά ο ικανός διάδοχος Ηράκλειος επέφερε βαριές ήττες στους Σασσανίδες. Εξαντλημένοι οι δύο αντίπαλοι απέτυχαν να περιορίσουν τους Άραβες που είχαν κηρύξει ιερό πόλεμο για την διάδοση του Ισλάμ. Δυναστικές έριδες εμπόδισαν τους Σασσανίδες να προβάλλουν αποτελεσματική αντίσταση και η χώρα εξισλαμίστηκε το 651 μ.Χ.
Το 750, οι των Αββασίδες έκαναν πρωτεύουσα του ισλαμικού χαλιφάτου την Βαγδάτη. Το Ιράν εκείνη την εποχή δεν επηρεάστηκε από την ισλαμική τέχνη και αρχιτεκτονική στα δυτικά, αλλά μάλλον περισσότερο από την Κεντρική Ασία. Το 1000 μ.Χ., κατέλαβαν την χώρα οι Σελτζούκοι. Το 1218, το Ιράν δέχτηκε τις καταστρεπτικές εισβολές των Μογγόλων που δημιούργησαν το κράτος των Ιλχανιδών πού κράτησε μέχρι το 1352. Το 1381, το Ιράν δέχθηκε εκ νέου την επιδρομή του Ταμερλάνου. Από το 1407 η χώρα βρέθηκε υπό τη επικυριαρχία των Ουζμπέκων και Τουρκμάνων ηγεμόνων που τον διαδέχτηκαν.
Στις αρχές του 16ου αιώνα, η αυτοκρατορία των απογόνων του Ταμερλάνου που κάλυπτε και το Ιράν διαλύθηκε και τότε ένας ιρανο-κουρδικής καταγωγής οπλαρχηγός που λεγόταν Ισμαήλ ίδρυσε την αυτοκρατορία των Σαφαβιδών. Επέβαλε με σκληρότητα το Σιιτικό δόγμα στην επικράτειά του και προσπάθησε να αποσπάσει τις ανατολικές επαρχίες των Οθωμανών που κατοικούσαν Σιίτες.
Στρατιωτικά προωθημένοι οι Οθωμανοί αν και νίκησαν στο Τσαλντιράν δεν κατάφεραν να εδραιωθούν, καθώς είχαν λεηλατήσει άγρια τα καταληφθέντα εδάφη. Τελικά οι Οθωμανοί που είχαν επικρατήσει κατά των Δυτικών το 1555, κατέλαβαν και την Βαγδάτη αλλά η φανατική προώθηση του σουνιτικού δόγματος τους έκανε αντιπαθείς. Την ίδια περίοδο, οι Πορτογάλοι με το ανώτερο ναυτικό τους είχαν αποκτήσει τον έλεγχο του Περσικού Κόλπου
Η Αυλή των Σαφαβιδών αναλωνόταν σε ραδιουργίες και παραμελούσε το στρατό. Οι επιδρομές των Ουζμπέκων και των Αφγανών κατέστρεφαν την χώρα. Στα τέλη του 16ου αιώνα όμως, ανέβηκε στον Περσικό θρόνο ο Σάχης Αμπάς ο Μέγας που αναδιοργάνωσε το κράτος. Απέκρουσε του Αφγανούς και τους Ουζμπέκους και με αγγλική βοήθεια έδιωξε τους Πορτογάλους από τα στενά του Ορμούζ. Εκμεταλλευόμενος την ενασχόληση των Οθωμανών με του Αψβούργους, ανακατέλαβε το Αζερμπαϊτζάν και την Γεωργία αλλά και την Ταυρίδα που είχε εξεγερθεί. Ο Αμπάς επενέβη στις εξεγέρσεις κατά του Σουλτάνου στο Ερζερούμ και τη Βαγδάτη που την κατέλαβε το 1624 και μαζί με τους εξεγερμένους Σιίτες κατέσφαξε την οθωμανική φρουρά. Ο θάνατος του Σάχη και οι ανίκανοι διάδοχοι έσωσαν τους Οθωμανούς από τα χειρότερα και τους επέτρεψαν την αντεπίθεση.
Ο 17ος και η αρχή του 18ου αιώνα, βρήκαν το Ιράν στο χάος και έρμαιο των Αφγανών και των Ουζμπέκων. Οι Οθωμανοί και οι Ρώσοι είχαν επίσης επωφεληθεί αποσπώντας εδάφη στον Καύκασο. Ένας ταπεινής καταγωγής στρατηγός που λεγόταν Ναντέρ (Nader Shah) ανέτρεψε την κατάσταση. Διέσωσε τον τελευταίο Σαφαβίδη μονάρχη Ταμάσπ (Tahmasp II) και τον έκανε υποχείριο του μετά τις νίκες του επί των Αφγανών το 1729. Συνέτριψε τους Οθωμανούς στο Γιεγκεβέρντ. Η αυταρχική του πολιτική όμως οδήγησε στην ανατροπή του και στην άνοδο της δυναστείας των Κατζάρων. Με τα τον Ρωσο-Ιρανικό πόλεμο (1804-1812) το Ιράν έχασε τη Γεωργία την ανατολική Αρμενία. Μετά την σύγκρουση του 1828 έχασε και το Τουρκμενιστάν. Η χώρα έγινε πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ Ρώσων και Βρετανών. Οι προσπάθειες των ηγεμόνων της για ανασυγκρότηση και αναδιοργάνωση του κράτους και του στρατού είχαν μέτρια αποτελέσματα. Η βασιλικές σπατάλες ωθούσαν τους ηγεμόνες να είναι υποχωρητικοί στις απαιτήσεις των ξένων δυνάμεων.
Το 1906 ο Σάχης πιέστηκε για την παραχώρηση συντάγματος αλλά η υπαναχώρησή του οδήγησε σε εμφύλιες ταραχές και το 1909 κατέφυγε στην Ρωσική πρεσβεία και το 1910 με ρωσική στήριξη ανέκτησε τον θρόνο του. Η ανακάλυψη πλούσιων κοιτασμάτων πετρελαίου το 1908 ανανέωσε το βρετανικό ενδιαφέρον για την χώρα. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και προσπάθησε να μείνει ουδέτερο, το Ιράν έγινε πεδίο συγκρούσεων μεταξύ Οθωμανών και της Αντάντ (Βρετανών και Ρώσων) με συνέπεια να χάσει τις ανατολικές επαρχίες που δημιούργησαν το Ιράκ.
Το 1925 ο Ρεζά Σαχ ανέτρεψε την παρακμάζουσα δυναστεία των Κατζάρων και ίδρυσε την δυναστεία των Παχλαβί. Ο νέος Σάχης προώθησε τον οικονομικό εκσυγχρονισμό της χώρας, Έθεσε τα θεμέλια ενός εθνικού εκπαιδευτικού και δικαστικού συστήματος παρά την αντίδραση του κλήρου. Ο Ρεζά προσπάθησε να διατηρήσει τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην επιρροή της Βρετανίας και τη Ρωσίας. Το 1935, ο Σάχης διεκήρυξε ότι το διεθνές όνομα της χώρας θα είναι το «Ιράν» και όχι «Περσία» όπως επικρατούσε μέχρι τότε. Με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το Ιράν καταλήφθηκε από τους Σοβιετικούς και τους Δυτικούς Συμμάχους για να μην πουλήσει πετρέλαιο στον Άξονα. Το 1943 έλαβε χώρα εκεί η διάσκεψη της Τεχεράνης που συναντήθηκαν για πρώτη φορά οι «τρεις Μεγάλοι» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Σάχης παραιτήθηκε υπέρ του γιου του.
Ο νέος Σάχης Μοχάμεντ Ρεζά ξεκίνησε ως συνταγματικός μονάρχης. Το 1951, ο πρωθυπουργός Μοσαντέκ εθνικοποίησε τις πετρελαιοπηγές, ωστόσο ανατράπηκε πραξικοπηματικά. Ο Μοχάμεντ Ρεζά επανάφερε την απόλυτη μοναρχία και καταπίεζε τους πολιτικούς του αντιπάλους με την μυστική αστυνομία (Σαβάκ) και με βίαια κατασταλτικά μέτρα. Κήρυξε την «Λευκή επανάσταση», ένα πρόγραμμα δυναμικού εκσυγχρονισμού της χώρας αλλά η δυτικοποίηση προκάλεσε ξανά την αντίδραση του κλήρου. Ο Αρχιερέας (Αγιατολάχ) Χομεϊνί συνελήφθη και μετά την αποφυλάκισή του εξορίστηκε στην Γαλλία. Η μεταρρυθμίσεις δεν άγγιξαν μεγάλα στρώματα του πληθυσμού και το 1979 ξέσπασαν ένοπλες συγκρούσεις. Ο στρατός αρνήθηκε να στηρίξει τον Σάχη που παραιτήθηκε και αυτοεξορίστηκε με την οικογένειά του. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί ανακήρυξε την «Ισλαμική Δημοκρατία», που στο εξωτερικό θεωρείται θεοκρατικό καθεστώς, ακυρώνοντας όλες τις δυτικού τύπου μεταρρυθμίσεις. Δημιούργησε την πολιτοφυλακή των Φρουρών της Επανάστασης που εξελίχθηκε στη ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη του Ιράν.
Το 1980 ο δικτάτορας του Ιράκ προσπάθησε να λύσει τις χρονίζουσες συνοριακές διαφορές με την χρήση των όπλων. Αρχικά οι Ιρακινοί είχαν επιτυχίες αλλά το 1982 οι Ιρανοί τους απώθησαν στα παλαιά σύνορα. Έξι επιπλέον χρόνια αιματηρών συγκρούσεων (με χρήση χημικών όπλων) δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα και το 1988 έγινε ανακωχή με την μεσολάβηση του ΟΗΕ. Στην διάρκεια του πολέμου οι προσπάθειες των Ιρανών να επηρεάσουν την ναυσιπλοΐα στον Περσικό Κόλπο τους έφεραν σε σύγκρουση με τις ΗΠΑ
Μετά τον πόλεμο, το Ιράν άρχισε να υποστηρίζει τους αντιπάλους του Ισραήλ και να βοηθά υλικά και ηθικά τις Σιιτικές μειονότητες στην Μ. Ανατολή. Ενεπλάκη αρχικά στις εμφύλιες συγκρούσεις του Λιβάνου. Το 1991, έδωσε καταφύγιο στην ιρακινή αεροπορία αλλά κατάσχεσε τα αεροσκάφη ως αποζημίωση για τον πόλεμο του 1980. Ήρθαν επίσης σε διένεξη με την διεθνή κοινότητα σχετικά με το αναπτυσσόμενο πυρηνικό τους πρόγραμμα. Τον 21ο αιώνα οι Ιρανοί βοήθησαν την Χεζμπολάχ να αντέξει την Ισραηλινή επίθεση στο Λίβανο και μετά το 2011 ενεπλάκησαν στον εμφύλιο της Συρίας. Μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, αύξησαν τη στρατιωτική συνεργασία με του Ρώσους. Αντιδρώντας στις ισραηλινές δολιοφθορές κατά μελών των Φρουρών της Επανάστασης και των ηγετών της Χαμάς, οι Ιρανοί ενεπλάκησαν σε επιθέσεις με μη επανδρωμένα συστήματα και πυραύλους κατά του Ισραήλ. Η πτώση όμως του καθεστώτος Άσσαντ στην Συρία και οι Ισραηλινές επιτυχίες στην Γάζα και τον Λίβανο τους έχουν δυσκολέψει. Οι ΗΠΑ φαίνεται να έχουν διάθεση να ενθαρρύνουν τις προσπάθειες επαναπροσέγγισης με την Δύση και το μέλλον προμηνύεται ενδιαφέρον.
Πηγές
(1) Ιουστίνος, Επιτομή, Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
(2) Στράβων, Γεωγραφικά, Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
(3) Διόδωρος, Ιστορία, Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914
(4) Ηρόδοτος, Ιστορίαι, Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914
(5) Πλούταρχος, Αλέξανδρος, Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
(6) Ξενοφών, Κύρου Παιδεία, Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914
(7) Θουκυδίδης, Ιστορίαι, Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914
(8) Πλούταρχος, Αρταξέρξης, Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
(9) Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις, Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
(10) Erich S. Gruen, Cultural Identity in the Ancient Mediterranean, Getty Publications
(11) Nicholas Sekunda, Persian Army 560 – 330 BC, Osprey Publishing 1992
(12) Peter Wilcox, Rome’s Enemies Parthians & Sassanid Persians, Osprey Publishing 1986
(13) Kaveh Farrokh, Sassanian Elite Cavalry AD 224–642, Osprey Publishing 2005
(14) Kaveh Farrokh, Iran at War 1500-1988, Osprey Publishing 2011
(15) Chris McNab, Armies of the Iran–Iraq War 1980–88, Osprey Publishing 2022
(16) iranicaonline.org
(17) cais-soas.com
1η δημοσίευση εδώ
Πηγή εικόνας
https://methormisakathektou.blog/
* Στέφανος Σκαρμίντζος: M.A. Military History