Του Παναγιώτη Μακρή*
Η γιορτή της Ανάστασης του Χριστού αποτελεί μία από τις σημαντικότερες και πιο ιερές γιορτές στον κόσμο. Το Πάσχα γιορτάζεται από εκατομμύρια χριστιανούς σε όλο τον πλανήτη σκορπίζοντας παντού την ελπίδα και την νίκη της ζωής απέναντι στον θάνατο.
Η μάχη όμως ανάμεσα στην ζωή και στον θάνατο, το φως και το σκοτάδι είναι κάτι το οποίο ανέκαθεν απασχολούσε την ανθρωπότητα. Από τα αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα όλοι αναζητούμε την απάντηση στο ερώτημα αν η ζωή μπορεί να κερδίσει τον θάνατο. Στην αρχαία Ελλάδα λοιπόν τελούταν μια από τις σημαντικότερες και ιερότερες γιορτές του αρχαίου ελληνικού κόσμου, το μήνυμα της οποίας θυμίζει αρκετά το μήνυμα της γιορτής του Πάσχα.
Λίγα χιλιόμετρα δυτικά της Αθήνας δεσπόζει η πόλη της Ελευσίνας, μία σχετικά μικρή βιομηχανική πόλη αλλά με μεγάλη ιστορία. Η Ελευσίνα αποτελούσε στην αρχαιότητα ένα από τα πιο ιερά και σημαντικά κέντρα του αρχαίου κόσμου. Η ιερότητα της πόλης ανάγεται χιλιάδες χρόνια πριν σε έναν Ομηρικό ύμνο που συνέδεε την πόλη με την μεγάλη θεά Δήμητρα. Ειδικότερα, όταν ο Πλούτωνας άρπαξε την Περσεφόνη, κόρη της θεάς, αυτή την αναζητούσε για εννέα μέρες. Την δέκατη μέρα αφού έμαθε την αλήθεια από τον θεό Ήλιο και οργισμένη με τον Δια που επέτρεψε αυτήν την πράξη έφυγε από τον Όλυμπο.
Η θεά τριγυρνούσε έτσι στην Ελλάδα αναζητώντας την κόρη της μάταια. Μια από τις πόλεις που πέρασε η θεά ήταν και η Ελευσίνα. Εκεί και ενώ ξεκουραζόταν δίπλα από ένα πηγάδι την βρήκαν οι κόρες του βασιλιά και την πήγαν στο παλάτι όπου και φιλοξενήθηκε από την βασιλική οικογένεια. Κατά την διάρκεια της παραμονής της στο παλάτι η θεά Δήμητρα ξέχασε στιγμιαία τον πόνο και την θλίψη της, της δόθηκε μάλιστα και η ανατροφή και του γιού του βασιλιά, του Δημοφώντα, τον οποίο η θεά τάιζε αμβροσία.
Όταν έγινε γνωστή η ταυτότητά της ο βασιλιάς διέταξε την ανοικοδόμηση ενός μεγαλοπρεπούς ναού για να την τιμήσει. Όταν ολοκληρώθηκε ο ναός η θεά κλείστηκε σε αυτόν και προκάλεσε ξηρασία στην Γη με αποτέλεσμα άνθρωποι και ζώα να κινδυνεύουν με αφανισμό. Ο ένας μετά τον άλλον οι θεοί επισκέπτονταν την θεά αλλά αυτή δεν άλλαζε την απόφαση της. Εν τέλει ο Δίας αναγκάστηκε να υποκύψει και διέταξε την επιστροφή της Περσεφόνης από τον κάτω κόσμο. Η θεά λοιπόν πριν αναχωρήσει για τον Όλυμπο δίδαξε στους ανθρώπους την καλλιέργεια της γης και ίδρυσε τα Μυστήρια ως ανταπόδοση για τη φιλοξενία και για να τιμήσει την επανένωση με την κόρη της.
Έτσι λοιπόν σύμφωνα με τον μύθο η ίδρυση των Μυστηρίων ανάγεται στην θεά Δήμητρα. Το ιδιαίτερο είναι ωστόσο το γεγονός πως εν αντιθέσει με τις υπόλοιπες λατρείες που ήταν ανοιχτές η λατρεία της θεάς στην Ελευσίνα ήταν μόνο για τους μυημένους[1].
Τα Μυστήρια χωρίζονταν σε δύο κύριες κατηγορίες τα Μικρά και τα Μεγάλα. Τα Μικρά τελούνταν την άνοιξη στην Αθήνα. Ήταν το πρώτο στάδιο της μύησης και λειτουργούσαν ως προετοιμασία για τα Μεγάλα Μυστήρια. Περιλάμβαναν καθαρμούς, νηστεία και προσφορές, κυρίως προς την Περσεφόνη και τον Χθόνιο Δία. Οι μυημένοι αποκτούσαν έτσι πρόσβαση στην επόμενη φάση της τελετουργίας.
Τα Μεγάλα Μυστήρια από την άλλη, τελούνταν κάθε Σεπτέμβριο στην Ελευσίνα και διαρκούσαν εννέα ημέρες. Ήταν μια περίοδος τελετών, λιτανειών και μυστικών τελετουργιών. Σε αυτές συμμετείχαν όσοι είχαν ήδη περάσει τα Μικρά Μυστήρια και είχαν διατηρήσει τον όρκο της σιωπής.
Η προετοιμασία για τα Μεγάλα Μυστήρια ξεκινούσε στην Αθήνα, στο Ελευσίνιο, έναν ιερό χώρο κοντά στην Ακρόπολη. Από εκεί ξεκινούσε μια μεγάλη πομπή προς την Ελευσίνα, γνωστή ως Ιερά Οδός. Οι συμμετέχοντες περπατούσαν περίπου είκοσι χιλιόμετρα, φωνάζοντας ιερά λόγια, ψάλλοντας και μεταφέροντας ιερά αντικείμενα. Καθ’ όλη τη διάρκεια της πομπής, γίνονταν στάσεις για τελετές και προσφορές[2].
Το απόγειο των Μυστηρίων λάμβανε χώρα στο Τελεστήριο, ένα μεγάλο οικοδόμημα, σχεδιασμένο για να φιλοξενεί εκατοντάδες ανθρώπους. Εκεί πραγματοποιούνταν τα Απόρρητα, δηλαδή τα μυστικά της τελετής, τα οποία κανείς δεν αποκάλυπτε ποτέ. Οι μυημένοι έβλεπαν και άκουγαν ιερά οράματα, ήχους και σύμβολα, και σύμφωνα με πηγές, ζούσαν μια εμπειρία βαθιάς εσωτερικής μεταμόρφωσης[3]. Πιστεύεται ότι η τελετή είχε σκοπό να προσφέρει στους μυημένους τη βεβαιότητα ότι η ψυχή συνεχίζει να ζει μετά τον θάνατο και ότι υπάρχει ζωή πέρα από τον φυσικό κόσμο.
Ο Πλούταρχος και ο Πίνδαρος μάλιστα μιλούν για μια εμπειρία ευδαιμονίας και ελπίδας, ενώ ο Κικέρωνας, έγραψε ότι η μύηση στα Ελευσίνια Μυστήρια δεν προσέφερε μόνο γνώση για την ζωή αλλά και τον θάνατο.
Η συμμετοχή στα Μυστήρια ήταν ανοιχτή σε όλους τους ελεύθερους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φύλου, εθνικότητας ή κοινωνικής τάξης, αρκεί να μην είχαν διαπράξει φόνο και να μιλούσαν ελληνικά. Αυτή η οικουμενική αποδοχή καθιστούσε τα Μυστήρια μοναδικά στον αρχαίο κόσμο. Από βασιλείς και φιλοσόφους, έως απλούς αγρότες και γυναίκες, όλοι μπορούσαν να μυηθούν, γεγονός που υποδηλώνει τη βαθιά ανάγκη του ανθρώπου για μεταφυσική ελπίδα και προσωπική λύτρωση.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια άντεξαν για περισσότερους από δώδεκα αιώνες. Κατά την ρωμαϊκή περίοδο, γνώρισαν μία οικουμενική άνθηση ενώ μάλιστα ο αυτοκράτορας Αδριανός να δηλώνει και μυημένος. Όμως, με την εξάπλωση του χριστιανισμού και την απαγόρευση των παγανιστικών λατρειών από τον Θεοδόσιο τον Α΄ το 392 μ.Χ., τα Μυστήρια σταδιακά εξαφανίστηκαν. Ο ναός της Ελευσίνας καταστράφηκε και το ιερό εγκαταλείφθηκε.
Παρά την καταστροφή όμως, τα Μυστήρια εξακολουθούν να εμπνέουν ακόμα και ήμερα. Φιλόσοφοι, θεολόγοι και ιστορικοί προσπαθούν μέχρι σήμερα να αποκαλύψουν τι ακριβώς συνέβαινε στο Τελεστήριο. Κάποιοι θεωρούν πως η τελετή περιλάμβανε ψυχοτροπικές ουσίες, που διευκόλυναν τη μυστικιστική εμπειρία, όπως το κυκεών, ένα ποτό που έπιναν οι μύστες. Άλλοι τονίζουν τον ψυχολογικό χαρακτήρα της συλλογικής τελετουργίας, που προκαλούσε βαθιά συναισθηματική και πνευματική ανανέωση.
Σε κάθε περίπτωση, τα Ελευσίνια Μυστήρια παραμένουν ένα από τα πιο αινιγματικά και συγκλονιστικά φαινόμενα του αρχαίου κόσμου. Αντικατοπτρίζουν τη βαθιά ανάγκη του ανθρώπου να κατανοήσει τον θάνατο, να βρει νόημα στη ζωή και να ενωθεί με κάτι μεγαλύτερο από τον ίδιο ενώ παράλληλα δείχνουν την ελπίδα των ανθρώπων να πιστέψουν στην δύναμη της ζωής απέναντι στον θάνατο. Εν κατακλείδι αν και στην ουσία αποτελούν δύο αρκετά διαφορετικές γιορτές τα Ελευσίνια Μυστήρια και η γιορτή του Πάσχα μοιράζονται το ίδιο μήνυμα, της ελπίδας και της νίκης της ζωής απέναντι στον θάνατο, είτε με την επιστροφή της Περσεφόνης από τον Κάτω κόσμο και την άνθηση της Γης είτε με την Ανάσταση του Χριστού και την επιστροφή του από τον κόσμο των νεκρών ο άνθρωπος θα γιορτάζει την νίκη της Ζωής απέναντι στον θάνατο.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Dillon, M. (2002). Eleusis and the mysteries of Demeter. In M. Dillon (Ed.), Girls and women in classical Greek religion (pp. 158–180).
- Mylonas, G. E. (1961). Eleusis and the Eleusinian mysteries. Princeton University Press
- Βασιλικάτα, Ν. (2006). Μυστήρια και μύστες: Θρησκείες και μυήσεις στον αρχαίο κόσμο. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα.
Πηγή εικόνας
https://theepochtimes.gr/i-archaia-elefsina-kai-ta-elefsinia-mys/
Βιογραφικό συντάκτη
https://greekhumans.com/o-panagiotis-makris-sintaktis-sto-greekhumans/
[1] Στην αρχή ονομάζονταν μυστήρια της Δήμητρας και επειδή τελούνταν στην Ελευσίνα πήραν το όνομα Ελευσίνια μυστήρια.
[2] Σημαντική στιγμή ήταν το πέρασμα από τη γέφυρα του Κηφισού, όπου οι συμμετέχοντες δέχονταν χιουμοριστικά πειράγματα, μια τελετουργική μορφή κάθαρσης.
[3] Ορισμένοι μάλιστα αρχαίοι συγγραφείς μιλούν για ιερά λόγια, δρώμενα καθώς και ιερά αντικείμενα.